Зь нізкі «35 санэтаў» (1918 г.)
I.
Мы ў зьнешнім сьвеце не наяўныя нідзе –
у простым позірку, прамове, на старонцы.
Хай кожны з нас у іх душу сваю ўкладзе –
душа ад нас саміх далёкая бясконца.
Як ні спрабуем душы ўпрочкі выганяць
загадным жэстам мы пад словаў, думак маскай –
у словах, думках нашых сэрцаў не чуваць.
У ценю вонкавым няма і кроплі наскай.
Спрадвечнай бездані між душамі дзьвюма
не перамосьціш аніякім хітрым трукам.
Падчас разваг душа зьмяншаецца сама,
каб адпаведнай не быцьцю быць – нашым думкам.
Мы – толькі водбліск сну, які мы самі сьнім,
і сон пра сон чужы – адно перад адным.
IV.
Цябе як тлен, што час ужо расьцерушыў
я не ўяўляў сабе, хоць ты даўно памерла;
як і раней, зрок нутраны маёй душы
жывой усю цябе захоўваў – пільна, верна.
Я ўвечніў пробліскі дзявочай пекнаты,
усьмешкі кволасьць і ахвочасьць пацалункаў,
і памяць сэрца пераконвала, што ты
ўнікаеш сьмерці гэтых згадак паратункам.
А тут я ўбачыў: без жалобы над табой
квітнелі краскі і сябе ў тым не вінілі,
і зь ціхаплыннай уварванкаю-травой
тваё абдымкамі старылі надмагільле –
і сам ня ведаў, што адчуць і чуцца кім
перад таемствам твайго лёсу трапяткім.
V.
Як думаць мне й да дзеі думкі прымушаць,
калі пад прэсам прагаў дробязных, штодзённых
драбнее, крышыцца, сьціскаецца душа
і столькі часу сьвет крадзе ў сваіх прыгонных?
Як на задачы засяродзіць думкі мне,
якой займацца з нараджэньня сэрца марыць,
калі імгненьне іх бязьлітасна жане
задавальняць капрыз чарговы, тут і зараз?
Сабраны скарб, што фундаваць павінен дом,
дзе зажывем мы ў шчаснай будучыні з Музай,
мае растрачваюць патрэбы дзень за днём,
зь мяне бясконцасьць па манэтцы каб вылузваць.
Сябе я грэшнікам набожным адчуваю,
што з кожнай дзеяй аддаляецца ад раю.
VI.
Як кепскі рытар, што вучыў прамоўства з кніг,
запалам штучным, лішнім толькі шкодзіць мэце,
ці як гадзіньнік, што з падкруткі мець прывык
што іншым дадзена ў інстынкце і ў імпэце;
ці ўсякай рытмікі пазбыты служка муз,
паэт няўдалы, здольны думаць толькі ў прозе,
што нарываецца ад Музы на гарбуз,
бо тая лёстак гэткіх зразумець ня ў змозе,
так вывучаю я нянавісьць і любоў,
ад іх сьвядомасьцю аддзелены заўсёды,
спакой захоўваю ў эмоцыі любой,
хоць тая ёсьць неўтаймавальнай ад прыроды.
Хто плаваць вучыцца на сушы ля затокі –
чым больш “плыве”, тым больш ад плаваньня далёкі.
IX.
О, быць гультай, быць задаволены гультай!
Я ж ненавіджу сам сябе й сваё гультайства:
ня будзе дзеі, колькі дзеі ні ўяўляй
і як намерам зьдзейсьніць штось ні пераймайся.
Як дзікі зьвер, што сам загнаў сябе ў нару,
я воляй дзейнічаць у дзеяньнях скаваны
і на бязьдзейнасьць раззлаванасьцю гару,
за роспач большае ня бачачы заганы.
Я – бы ў зыбучым барукаюся пяску,
і з кожным рухам заглыбляюся ўсё болей:
змагацца марна, а памкнесься ўзьняць руку –
усё адно ў ім захлынаесься паволі.
Так нежывым сваім жыцьцём жыву штодня я,
а заўтра зноў яго на заўтра адкладаю.
X.
Я сэрца шэптам усыпіў, дзіця маўляў,
назаўтра дзень яму паабяцаўшы лепшы,
але ж яго ня мой аповед усыпляў,
а голас мой, сам факт таго, што нехта шэпча.
Калі б яго цікавіў зьмест, няўжо ж яно
не абудзілася б, прыдумцы даўшы веры,
і не ўчапілася б за словаў валакно,
каб абяцаньне да рэальнасьці прымераць?
А раз яго ўсыпіў мой пакрыёмы шэпт –
то і цікавілі выключна абяцанкі,
ня плёну смак, а недасяжны толькі квет,
што цешыць тых, хто гэткі ж сонны і няцямкі.
Вось гэтак, сэрца суцяшаючы, лаўчым мы,
хоць сэрцу дзякуючы сам падман магчымы.
XIV.
Мы нараджаемся, калі цямнее ўсьцяж,
і паміраем да відна – з чыёй мы волі,
калі цямрэча – гэта сьвет адзіны наш,
пра праўду ведаем, сьвятла адбітак кволы?
Выключна зоркі нас знаёмяць зь сьветлінёй,
з-пад маскі ночы зьзяюць яснымі вачыма,
ды хай іх думка ў жменю ўхопіць да адной,
пры іх убачыць дня аблічча – немагчыма.
Чаму да ночы супрацьлегласьцяў малых
мы адчуваем больш пяшчоты, чым да ночы?
Чаму мы «вартасьць» прызнаем адзіна ў іх,
а цалку сэнс для нас – як быццам невідочны?
Сьвятлу нялюбыя, зраўняць дзень зь цемрай хочам
і ўяву дня ствараем самі ноч пры ночы.
XV.
Нібы залётнік, што ў няпэўнасьці трымціць
наконт таго, каханы ён ці не каханы,
і прагне ведаць, і спрабуе затаіць
праўдзівы доказ, роўна страшны і чаканы,
так зрок нутра майго глядзіць на гэты верш,
мажліва, варты, а мажліва – дрэнь, дый годзе,
і ўласнай кнізе сам пытаньне задаеш,
якія ж думкі ў сэрцах іншых яна зродзіць.
Але ж каханак не цураецца надзей,
хай падвяргаць выпрабаваньню іх баіцца
і ім пацьверджаньне намацвае барзьдзей
сам у сабе, каб вонках сьмешным не зрабіцца.
Так я жыву штодня і бачу славу ў сьне,
у думцы ўвесь пра думкі іншых пра мяне.
XVII.
Ня я, само маё каханьне – эгаіст,
сабой каханае больш за цябе самую
і за мяне; яго я змушаны паіць
крывёй – яно мяне для гэтага й гадуе.
Яно – той мост між двух нябачных берагоў,
які яднае закаханых між сабою,
і ў рэлятыўным сьвеце, створаным з мастоў –
больш рэчаісны, чым зьяднаныя абое.
Яшчэ крыху такіх разваг, такіх высноў –
і нам самім істоты нашыя здадуцца
адно прамежкамі, адсутнасьцю багоў,
пустымі месцамі ў сьвядомасьці і думцы.
Ня чыніць Думка ўяве гэткай супраціву –
то можа ўява ёсьць і насамрэч праўдзівай?
XIX.
Не аддзяляйма ўсьцяж каханьне і красу,
прырода іх дастасавала ў самы раз нам,
наканаваўшы быць каханым хараству,
каханьню шчыраму – глыбока быць прыўкрасным.
Хто бачыць гожасьць толькі ў любае душы –
той не кахае, бо ня думае аб плоці.
Ніхто з каханкаў супраць Праўды не грашыць,
бо пазнае яе ў цялеснае вабноце.
Як мне кахаць цябе? Я ўзьняў бы тым на сьмех
само каханьне, што з уломка пасьмяецца;
таму – люблю цябе і не чакаю ўцех,
маім пачуцьцям падказаў бог, дзе ім месца.
Ня быць рабом, што стаць царом жыве ў надзеі
і ганьбіць царскі строй тым, што яго надзене.
XX.
Калі ў чарзе рэінкарнацыяў маёй
душы прачнуцца ў новым целе будзе ручыць
і я сустрэнуся з забытаю зямлёй
у вечнай прагнасьці па доме неўміручым,
ці апынуся зноў сярод былых раўнін,
ці ўбачу тую ж, крыху зьмененую, кветку,
і ці падзьме ўва мне, бы ветрык, успамін,
што ў сьвеце-прымсе папярэдні чалавеку?
Ці затужу па тварах страчаных кабет,
якіх згадаць ужо ня здольныя цяпер мы,
і чый размыты нечувана сылюэт
на бераг выкінуты з Думкі вечнай цемры?
Калі б і твой твар быў такі ж, як я б хацеў
чуцьцём пазнаць яго ў суцэльнай сьлепаце!
XXIV.
Штось ува мне было раней за зорны сойм
і помніць сонца навароджаным малюткім.
Наш кожны дзень зь яго няяркай мітусьнёй
трымае сувязь з золкам першым, абсалютным.
Скрозь Думкі змрок з сабою згадку я цягну,
бы шлейф, ня бачаны ніколі, толькі чутны,
як абуджаўся дзень Магчымага ад сну
на тле нямым спрадвечнай Ночы ўсемагутнай.
Яна старэйшая за Бога й гэты сьвет,
што нарадзіліся пазьней. Сьвет – толькі рэха
сьмяшку, што выклікаў раптоўна чыйсьці шэпт,
хоць нам ужо не зразумець прычыны сьмеху.
Я пэўны: сэнс у жарце мусіў быць, ня йначай –
ды ў гэтай пэўнасьці ўвесь сэнс, які я бачу.
XXVII.
Учора – як даўно! Зь мінуўшчыны любой
да сёньня – роўная, бясконцая адлегласьць,
зь якой падзеі ўсе здаюцца нам адной,
хоць пасьля кожнай, мы ўяўлялі, – толькі цемрадзь.
А заўтра – дзе? Заўжды – далёка, і ня там,
дзе зараз шлях на міг Цяперашняе спыніць.
Так хваля, з далечы відочная вачам,
нас дасягае ў іншай хвалі, іншай плыні.
Вось – Час-тыран, не падкупіць яго нічым,
як шлях сьвяціл і дзён парадак ні тасуй ты.
Мы ўсе ўваччу ў яго абліччам ёсьць адным,
а ён для нас, паводле сутнасьці – бяссутны.
Такім да самай сьмерці несьці ў сэрцы Час нам,
і пэўнасьць мець адзіна ў ім – і ў жаху ўласным.
XXVIII.
Прыбой зялёны белай пенаю шыпіць…
Ля ног пясочную я сьню ці бачу вільгаць?
Наўрад ці гэткаю сапраўднасьць можа быць!
У нейкім сэнсе ўсё навокал робіць выгляд.
Нябёсы, мора, маса грубая жыцьця,
што ў нашых радасьцях староньнія амаль нам,
ня ёсьць нічым, адно застаўкаю быцьця,
нам за сваю рэальнасьць дзячаць, нерэальным.
Калі ўсё гэта мае сэнс, і чуйнаваць
ёсьць бачыць сон, які прырода падае нам,
смачнейшым Мару лепш пітвом пачаставаць –
да праўды мкнуцца, што сілкуецца ўяўленьнем.
Бо хто ня можа вольна марыць – гора тым
у гэтым сьвеце, што ёсьць толькі сном людзкім.
XXIX.
Маё жыцьцё ў глухі загнанае канец
ад немагчымасьці зрабіцца іншым чымсьці,
бо не надзеленае воляю хацець
ані адрынуць гэты сьвет і вонкі выйсьці;
жыцьцё паў-вартае, ня жытае спаўна,
што толькі іншым патакаць прывыкла змалку,
што адмаўляецца ад мараў нат у снах –
хай забяруць яго Багі ці зьменяць цалкам.
Бо пасьлядоўны вечны цуг гадзін пустых,
адна пустэльня за другой, Пустэльня ў суме,
мне нават марыць не дае – цішком, ня ўслых –
і замінае нат бязьдзейнай дзеяць думе,
бязвольны акт псуе памкненьнем волі марным –
так вынік мараў двойчы ёсьць не атрыманым.
XXXI.
Мой дух старэйшы за Прыроду й ейны Час,
бо век Сьвядомасьці – бясчасны ад прыроды,
і што ўспамін у мне пра родны клімат згас,
яшчэ ня значыць, быццам я зусім бязродны.
І ў дзённым роздуме маім то тут, то там
праб'юцца цьмянаю тугой маленства промні
з краёў, згадаць якіх як сьлед ня змог бы сам,
чый бляск гадзінамі шукаю, паўпрытомны.
На жаль, сьвятла таго ня ўбачыць мне ніяк,
сустрэцца недзе зь ім мне не наканавана,
і ў навакольнага – такі сьмяротны смак,
бы сьвет спрадвеку ёсьць нявыкрытым падманам.
Я спадзяюся праўду выявіць пазьней –
ды ў чым яна, як не ў наяўнасьці надзей?
XXXIII.
Хто адступаў назад – усё ж кудысь ішоў,
хаця наперад і ня змог хады пасунуць,
і хто шукаў, а адшукаў адно нішто,
ільга сказаць, знайшоў прынамсі брак, адсутнасьць.
Вось парадокс – валодаць тым, чаго няма,
чаго ня зьявяць сьвету зьнешнія варункі –
ён і для думкі справядлівы, бо сама
адсутнасьць зьместу й ёсьць сапраўдным зьместам думкі.
Ня думаць ні аб чым ёсьць думаць аб Нічым,
як не даваць – трымаць; пасіў – таксама дзейнасьць,
і нат калі мы памыляемся, то ў тым
знаходзім праўду цераз праўды супрацьлегласьць.
Чаму ж тады мы несапраўдным сьвет завём,
як быць нічым – і значыць быць самім Быцьцём?
XXXIV.
Зайздросьць крывым, кульгавым, блазнам і сьляпым –
усім, хто быў забракаваны нараджэньнем
і хто жывым не абавязаны ні ў чым,
бо ёсьць у табэлях аб вартасьці нікчэмным.
Я не крыўдую на Прыроду – гэта Лёс
ня даў мне вонкавых калецтваў прывілею,
таму трываць пагарду ў позірках і злосьць
я мушу ўсьцяж, калі даць рады не здалею.
Лёс болей жорсткі за Прыроду да нябог:
ня бачна ран яго, як мы іх ні вярэдзім;
ён нам адводзіць у люстэрку задні бок,
а сам крыўляецца, як хоча, на пярэднім.
У зьнешнім бачаць людзі сутнасьць, рыхтык дзеці,
і нас за ўласны Лёс адказ змушаюць несьці.
Зь іншых вершаў
На відовішча лыткі
(Санэт з імпрыматурам ад Галоўнага Інквізытара ды іншых паважаных і прыстойных людзей)
Ня з вышніх атрымаў я адкрыцьцё,
А зьнізу, калі Вашая спадніца
Дазволіла відовішчу адкрыцца,
Якога ў словах не перадасьцё.
Дый як такую грубасьць пральяцё
Праз дробнае зусім Маралі сітца?
Халоднае пяро законапісца
Пашле яе ізноўку ў небыцьцё.
А погляд шчэ нікога не абразіў,
Ён там нічога выкрыць не здалеў,
Што сталася б падмуркам непавазе –
Зямная прыгажосьць у каралеў…
Зь яго я роўна столькі зразумеў,
Як Вы адсюль – што маю я на ўвазе.
*
Я на ўцёках –
пасьля майго нараджэньня
мяне замкнулі ўва мне самім,
але я зь сябе ўцёк, дый годзе.
Мая душа шукае мяне
сярод пагоркаў і між лагчын –
я маю спадзеў, што мая душа
ніколі мяне ня знойдзе.
Алентэжу з вакна цягніка
Пустка ўсьцяж, і навокал – нішто,
колькі дрэваў тырчыць пасярэдзіне –
бляклы колер у зелені рэдзенькай,
не мільгнуць тут рачулцы ці красцы.
Мне здаецца, я пекла знайшоў.
Не знайшоў? Ну то дзе яно, трасца?
Мімалётнае
Недзе там, удалечы,
недзе, ды ня тут,
мір прыносяць радасьці
і няма пакут
недзе, ды ня тут.
Рот – чырвоны стрымана,
волас – залаты,
як пярсьцёнак у руцэ,
ды ня ўхопіш ты
спрытныя пярсты.
У былым яна, дзе сны
болем не пякуць.
Да яе не завітаць,
нават не крануць,
а кахаць – забудзь.
Мо, аднойчы па той бок
сьветліні й начы
ёй згадаць мяне й зрабіць
радасным змагчы,
недзе ўдалечы.
Вершы Фэрнанду Пэсоа на “Прайдзісьвеце”:
