Мне баліць горла. Я не магу багата гаварыць. Дый, па шчырасці, мне няма чаго сказаць. Багата думаю, але чамусьці не маю сваёй думкі. Не ўмею ацэньваць таго, што адбываецца са мной і з людзьмі, якіх я ведаю. Я ведаю толькі адно: я дужа сентыментальная. Не абражайцеся, што я так шмат плачу. Гэта нармальна. Я магу нават яшчэ больш плакаць. Проста калі я чую сумную гісторыю, то слёзы самі ліюцца з вачэй. Я магу плакаць увесь дзень і яшчэ адну ноч – правярала. Калі я плачу – то адчуваю сябе шчаслівай. Ачышчанай.
Больш за ўсё я люблю слухаць гісторыі пра любоў. Сентыментальныя. Калі ён і яна кахаюць адно аднаго, але нешта вонкавае замінае ім быць разам. І люблю, калі закаханыя ўсё жыццё жывуць асобна і паміраюць асобна, але заўжды памятаюць адно аднаго, і маюць іншых мужчын і жанчын, але ніколі не забываюць тае наймацнейшае любові свайго жыцця. А калі, напрыклад, ён памірае на руках у чужой жанчыны (якая, магчыма, таксама яго любіць), то тая іншая стаіць у вакне, а потым на могілках, але не з усімі, а крыху наводдаль, толькі каб пабачыць яго ў апошні раз – ну вось, бачыце, ужо плачу, але гэта нармальна, не звяртайце ўвагі.
На мяне больш уплываюць чужыя любоўныя гісторыі, чым свае. Бо я так ніколі моцна нікога не кахала. Можа, яшчэ буду, не ведаю. Але ўласныя гісторыі не так уражваюць. Не ведаю чаму. Напэўна, гэта залежыць ад таго, як расказаць. Бо можна расказаць так, што ўсе навокал будуць плакаць, а можна так – што ўсе будуць смяяцца. Тую самую гісторыю.
Мая баба заўжды мне расказвала гісторыі так, што я плакала. І яна плакала. Мы абедзве плакалі. Тады я першы раз зразумела, як жа прыемна плакаць ад гісторый.
Баба мела сапраўдны талент расповедаў. Напэўна, яна спецыяльна перажывала на ўласнай скуры такое страшнае, каб потым мець што распавядаць. І яна вельмі добра памятала дэталі. Уласна, я плакала ад дэталяў. Баба пыталася ў мяне:
– Ведаеш, што такое вярбовая каша?
– Не ведаю. Што гэта?
– Гэта калі цябе б’юць таненькімі вярбовымі галінкамі. Білі адзін раз, але я запомніла смак вярбовай кашы на ўсё жыццё.
– І які ў яе смак?
– Салёны. І трохі горкі. Бо вярба сама па сабе мае горкі смак, калі яе лізаць.
Баба мусіла прыглядзець за маленькім дзіцем сваёй мачахі, і тое дзіцё ўпала з печы на падлогу. Баба ўцякла ў лес, бо баялася, што мачаха будзе біць. Мачаха заўсёды біла дужа балюча. Баба пакінула дзіця ляжаць на падлозе, а сама ўцякла. Думала, што яно памерла ад удару. Але не. З дзіцём нічога не сталася. Дзяцей, як і п’яных, вельмі цяжка давесці да смерці: яны надзвычай жывучыя. Як каты. Баба сядзела да вечара ў лесе непадалёк ад бацькоўскай хаты. Яна бачыла, што адбываецца ў хаце, з-за кустоўя. І мачаха ведала, дзе баба схавалася. Калі ўжо пачало цямнець, мачаха выйшла на падворак і крыкнула:
– Хадзі дамоў! Я не буду цябе біць! Хадзі дамоў! Ужо позна. Ты нічога не ела цэлы дзень! Хадзі, дзіцятка, дам табе есці такой добрай вярбовай кашы! Хадзі, не бойся!
І баба паверыла. Выйшла з-за кустоўя да мачахі, бо дужа была галодная. Баба заўжды была галодная ў дзяцінстве, і пазней, аж да старасці, заўжды была галодная. Выйшла да мачахі і сказала:
– І дзе тая каша?
– Хадзі ў хату, у хаце каша.
Баба зайшла ў хату, а мачаха ўжо падрыхтавала вярбовыя галіны. Схапіла бабу за рукі і пачала біць імі па нагах, спіне, руках, дупе. Па твары. Крычала:
– Сцерва малая! Хацела забіць маё дзіця, так? Спецыяльна яго штурхнула з печы?!
Біла так доўга, аж пакуль не прыйшоў з працы бабін тата. Адцягнуў мачаху ад бабы, але баба ўжо не магла рухацца і гаварыць. Была ўся ў крыві. Потым тата біў мачаху, але не вярбовымі галінамі, а кулаком.
Мачаха дужа не любіла бабу. Карміла яе баршчом з мылам, а аднойчы нават атрутай для пацукоў. І гэта ўсё праўда, я не хлушу, чысцюткая праўда. Хоць і не верыцца, што так насамрэч бывае.
У шэсць год баба ўцякла з дому і патрапіла ў інтэрнат.
У сем – уцякла з інтэрнату, бо баялася памерці з голаду. У інтэрнаце баба даведалася новы рэцэпт супу: вада і дзве фасоліны.
У восем баба жыла на базары ў Новаград-Валынскім і ела слівавыя костачкі.
Потым пасвіла цялят у калгасе, потым пасвіла кароў, потым даглядала цэлую гасподу нейкага чалавека, які абяцаў ёй за год работы цёплую адзежу на зіму. Потым баба зарабіла двума гадамі службы маладую цялушку. Узяла цялушку на аборку, развіталася з гаспадарамі і пайшла ў горад – у Жытомір. Цялушка здохла праз тыдзень. Баба мусіла яе даразаць. Выменяла мяса цялушкі на два кірзавыя боты – абодва на левую нагу.
Я зараз гэта ўсё так каротка расказваю, але бабе спатрэбілася дзесяць гадоў, каб расказаць тое ўсё мне. Дзесяць гадоў яна расказвала мне гісторыі ў найменшых дэталях і драбніцах. Я ведаю яе жыццё на памяць. Можа, акурат таму я не зважаю на сваё. Часам мне здаецца, што я жыву не сама для сябе, а для бабы – каб яна мела каму ўсё расказаць і каб той хтосьці ўсё расказаў іншым. Баба дужа вінная перада мной. Яна пазбавіла мяне жадання пражываць уласныя гісторыі, не дала мне магчымасці спрабаваць стаць незалежнай асобай, ці як там.
А найгоршае, што баба ніколі нікога не любіла. Мо таму, што ўсё жыццё была галоднай. Але нікога. Увогуле. Ні мужчын, ні ўласных дзяцей, ні мяне нават, хоць я заўжды ветла яе слухала. Нікога. І сябе таксама. Цяпер я думаю, што ў яе з дзяцінства ўсяліўся бес голаду. Не ведаю, ці існуе такое ўвогуле, але так я думаю.
Калі раптам не было чаго дома есці, баба рабілася шалёнай. Магла нават мяне ўдарыць. Яе вочы рабіліся шалёнымі – лютыя і адчужаныя. Магла б каму-небудзь перагрызці горла за кавалак хлеба. Старанна змятала крошкі са стала і прымушала мяне іх потым з’есці. Гатавала заўсёды вельмі шмат і вельмі тлуста. Тлушч плаваў у рондалі тоўстым пластом, так што я аж не магла на суп глядзець. Шмалец быў яе ўлюбёнай стравай. Яна трымала шмалец у каморы ў паўлітровых слоіках. Тых слоікаў у каморы было безліч. І фасолі было безліч. На гарышчы. Розных тэрмінаў прыдатнасці. Некаторая нават старэйшая за мяне.
Страх голаду кіраваў бабіным жыццём. Калі раптам нейкім летам доўга ішлі дажджы, баба сядзела на гародзе і галасіла: што цяпер будзе з бульбай, і фасоляй, і буракамі, і кукурузай, о божа, што цяпер будзе?! Паўміраем усе з голаду!
Аднойчы – я гэта вельмі добра памятаю – бабін бес голаду ўсяліўся ў мяне.
Я ніколі асабліва не захаплялася ежай. Ела тое, што было, часам магла есці мала, часам шмат, але без жарсцяў. А тады нешта сталася. Я дужа доўга спала, да полудня, сніла страшныя неспакойныя сны, з якіх вельмі цяжка выбірацца. А калі прачнулася, то не магла ўстаць з ложка і дайсці да летняй кухні, дзе баба гатавала боршч. Вельмі смачны боршч. Нават зараз я адчуваю той пах гарачага баршчу. Але я не магла ісці. Я была такая непрытомна галодная, што не магла ісці. У жываце разверзлася велічэзная балючая яма, прорва, у якую я падала. Мой жывот стаў мной, то бок я стала жыватом. Я была такая галодная, што магла з’есці абрус на стале каля ложка, матузкі на чаравіках. Ніколі да і пасля са мною не адбывалася нічога падобнага. Я дайшла да летняй кухні, як зомбі, трымаючыся за падручныя загарадкі. З бабай не павіталася. Проста села за стол – і яна пра ўсё здагадалася. Адразу дала мне місу баршчу і глядзела, як я жару. Бо я жэрла, а не ела. Баба глядзела на мяне і радавалася. Так нібы я стала такой жа, як яна, – яе спадчынніцай. Яе агульным дзіцем з бесам голаду. Бабе нават не трэба было нагадваць мне змесці са стала крошкі хлеба – я сама гэта зрабіла. І ўкінула крошкі ў рот.
Баба нічога іншага не баялася. Увогуле нічога. Яна не ведала, што такое сантымент. Толькі калі расказвала, якая была галодная, магла заплакаць, але не таму, што шкадавала сябе, а таму, што ёю валодаў бес голаду. Таму, напэўна, я такая сентыментальная. За нас абедзвюх.
Калі памёр дзед, баба паклала мяне спаць на ягоны ложак. І заўсёды, калі я жыла ў яе пасля таго, я спала на ягоным ложку. На тым ложку, дзе памёр дзед. Але баба гэтым не пераймалася. Я часам казала, што мне цяжка спаць на гэтым ложку, што мне сняцца кашмары, што я баюся, але такія мае словы адно нервавалі бабу. Яна не разумела мяне. І я паслухмяна працягвала сніць свае начныя кашмары.
Толькі калі мне было 12 год, я ўсвядоміла, што трэба ўцякаць ад бабы як мага далей і як мага хутчэй.
Мы разам бралі фасолю на гародзе. Быў цёплы жнівеньскі дзень. Баба апавядала мне нейкую чарговую гісторыю, я брала фасолю, складала яе на вялікія купы і насіла ў радне на падворак. Не ведаю, як да таго дайшло, але баба прызналася. Не памятаю. Мажліва, я штосьці сказала пра тагасветнае жыццё, пра рай і пра пекла, пра душу, бо тады я любіла пра такое гаварыць.
І баба раптам:
– А я не веру ў душу! Не веру ні ў што. Чалавек памірае і ягоныя косткі згніваюць і ўсё. Кропка. Канец. Далей нічога няма.
– Бабка, – сказала я, – але гэта дужа страшна так верыць. Няўжо табе не страшна, што ты памрэш, і твае косткі згніюць, і ўсё?
– А чаго тут баяцца? Так мае быць.
– Але нашто тады ўвогуле жыць, калі потым не будзе нічога?
– Ну як гэта нічога?! Глядзі, ты ёсць! Ты будзеш памятаць маё жыццё, я табе ўсё расказала. Гэта і ёсць бяссмерце.
І тады я ўсвядоміла, што трэба ўцякаць. Я кінула браць фасолю і пабегла. Уцякала ад бабы і яе жыцця да свайго. Бо я не хачу быць яе бяссмерцем! Хачу мець сваё! Гэта не справядліва! Я таксама маю права на ўласнае жыццё і ўласнае бяссмерце! Не хачу быць ахвярай яе няверы! Так я думала, калі ўцякала.
Цяпер мне 30 год. Баба даўно памерла. Я нават не прыехала на яе пахаванне. Але мне ўсё адно не ўдалося ўратавацца. Напэўна, я ўцякла занадта позна. Не маю ўласных гісторый – толькі яе. І апавядаю людзям яе гісторыі. Міжволі. Няхоцькі. Нешта сядзіць ува мне, што пастаянна пад’южвае апавядаць далей. І калі я апавядаю, то пачуваюся вельмі шчаслівай, і плачу, і шчаслівая. Таму прашу вас, паслухайце мяне яшчэ! Яшчэ трохі! Не ідзіце! Паслухайце яшчэ хвілінку! Падчас вайны баба працавала на кухні ў вайсковым шпіталі і аднойчы заснула ў казане, калі яго мыла…
