А. В.
Што да літаратурных традыцый, то і тут ідэя адзінага суб’екта – усемагутная. Рэдка калі кнігі нясуць подпіс аўтара. Панятку плягіяту няма: паводле завядзёнкі, усе творы прыпісваюцца аднаму-адзінаму пазачасоваму й ананімнаму аўтару.
Борхэс
“Тлён, Укбар, Орбіс Тэрцыюс”
Пасьля ягонай першай фразы я адразу ж выцягнуў дыктафон і, перамагаючы сьмех і трымценьне рук, націснуў на чырвоную кнопку.
-Дык колькі, ты кажаш, табе гадоў?
-Дзьвесьце сорак. Зрэшты, вы ж бачылі афішу.
Так, на афішы было напісана: “Канцэрт прымеркаваны да 225-годзьдзя творчай дзейнасьці”. Як і ўсе, я лічыў гэта ня самым дасьціпным жартам. Але мой суразмоўца гэта жартам яўна не лічыў. Даўно я не нарываўся на такога дэбіла.
Патлумачу: я музычны публіцыст. Гэві-мэтал – ня мой улюбёны жанр, але лідэр беларускамоўнага гурта “ЛоўКісс” быў надта ж калярытнай асобай, каб я мог дазволіць сабе адмовіцца ад прапановы галоўрэда. Сам гурт узьнік гады два таму і выдаў усяго адзін альбом, ня самы арыгінальны, тыповы пэган-дум-кор, аднак жывыя выступы “ЛоўКісс” ў менскіх клюбах пасьпелі ўжо зрабіцца легендай: настолькі ўражвала наведнікаў іхнае шоў, уквечанае фантанамі бутафорскай крыві. Не паддавалася вытлумачэньню, як за ўвесь гэты час нікому яшчэ не ўдалося ўзяць інтэрвію ў іхнага фронтмэна, патлатага эма-маладзёна па мянушцы “Вядзьмак” – нават ягонага сапраўднага імя ніхто ў музычных колах ня ведаў! Напэўна, многіх палохаў адзін ягоны выгляд; але, так бы мовіць, ваўкоў баяцца – па канцэртах не хадзіць.
Ужо паводле першага ягонага адказу было ясна, што сваю ролю Вядзьмак успрымае вельмі сур’ёзна і не выходзіць з сцэнічнага вобразу практычна ніколі. Карацей, поўны шыбзьдзік. Ці мала я такіх у музычнай тусоўцы бачыў. Агулам кажучы, баяцца там зусім не было каго. Зьнешне ён нагадваў мне Фарынэлі-кастрата і гаварыў адпаведна высокім голасам – ажно ня верылася, што ён здольны так лёгка ператвараць яго ў замагільнае блэкмэталёвае хрыпеньне й рыканьне.
-Ну добра, дзьвесьце сорак... Але ж ты выглядаеш на дваццаць.
-Дзякуй. Гэта ўсё таму, што я – вупар.
-Хто-хто ты?
-Ну – вампір. Вы што, “Прыцемкі” не глядзелі?
Я глядзеў “Прыцемкі”. Усе часткі. Больш за тое – нават чытаў. Яшчэ ў школе і ў арыгінале. Магу пацьвердзіць, што любы з герояў эпапеі мог бы быць салістам падобнага рок-гурта з нэкрафільскім іміджам – і што з таго?
-Але ж гэта фікцыя. Чуў такое слова? Вампіраў няма.
Вядзьмак усьміхнуўся.
-То бок, па-вашаму, Робэрт Пацісон – такі ж звычайны чалавек, як вы?
-Анягож... Хацеў бы я быць такім звычайным, як ён. Я маю на ўвазе, што ён актор, а не вампір. Грым, пудра, бялілы... Карацей, усё як у цябе.
Вядзьмак пакруціў галавой.
-Не, я бяліламі з 1800-га году не карыстаюся. Тады мода зьмянілася. Дый патрэба з часам адпала. Навошта, калі я сонца апошні раз сто гадоў таму бачыў...
Добра, я ўсё разумею – гумар, містыфікацыя... Але каб настолькі прадуманая, да дэталяў? На халеру яму гэта? Сапраўды хоча стаць рок-зоркай? У такім разе ён памыліўся жанрам гадкоў на трыццаць...
-То бок ты, апрача моды, яшчэ й гісторыяй цікавісься?
-Па шчырасьці – не. Чым там цікавіцца... Кроў, кроў... Усё ў такім ружовым тумане... Толку, што мне ўжо амаль два з паловай стагодзьдзі! Усё адно ня помню нічога з часу, што перасягае звычайны чалавечы век. То бок факты запамятаў, але сябе тагачаснага ўжо амаль не прыгадваю – надта даўно было. Памяць так далёка не сягае.
Ага, пачынае прагаворвацца: маўляў, памяць у яго ўсё-ткі звычайная, астатнія моманты ўласнай легенды давялося завучваць... Што ж, паспрабую распытаць яго падрабязьней – чым болей скажа, тым больш прагаворыцца.
-Як даўно ты займаесься музыкай?
-Уласна, усё жыцьцё. Канкрэтна рок-музыкай – гадоў дзесяць. Але я займаюся збольшага тэкстамі...
-А, ну так. Дык чаму вы ў гурце вырашылі сьпяваць – калі так можна сказаць, хе-хе – па-беларуску?
-Чаму б і не. Мова зноў у модзе, як тых жа дзьвесьце гадоў таму, калі мы яе пачыналі.
-Ага, дзьвесьце гадоў таму... Раскажы лепш, дзе ты так добра мову вывучыў. На курсах для прасунутай моладзі, га?
-Не, на вёсцы. Ад сваіх сялянаў.
-Што значыць “сваіх”?
-Прыгонных.
Не, ну во дзе ўдача! Шкада, што я не псыхіятар.
-Добра. Тады з гэтага моманту папрашу падрабязьней: што за вёска, дзе, калі...
-Маё сапраўднае прозьвішча – Лысагорскі, – з спачувальным уздыхам прамовіў гэты смаркач, нібы вырашыў зрабіць мне нейкую паблажку, – адпаведна, вёска – Лысая Гара пад Берасьцем. Ну, цяпер ужо гэта частка Берасьця. Там я ў 1774 годзе і нарадзіўся. Бацька ня быў заможны, але свой засьценак і свой шарачковы гонар меў. Сябраваў з нашым суседам Нямцэвічам – той жыў непадалёк у Скоках, бацька ў яго кніжкі пазычаў. Да таго ж, Нямцэвіч сам нешта папісваў... Ад яго я, можна сказаць, і падхапіў цікаўнасьць да літаратуры.
“Балазе, ня што горшае”, падумаў я.
-Часы былі цёмныя, маркотныя – ня так даўно ворагі абкарналі нашую тысячагадовую краіну... Па ўсім сьвеце адбываліся перамены – і толькі ў нас было глуха, як у танку, кажучы па-сучаснаму... Часьцяком я чуў, як бацька зь Нямцэвічам і іншымі панамі ўсё пра нешта шапталіся... Казалі пра караля, пра нейкага Касьцюшку, што ваяваў у Амэрыцы... Тады я яго яшчэ асабіста ня ведаў... Потым Нямцэвіч зьехаў у Варшаву на Вялікі сойм, прымаць Канстытуцыю... Усе казалі пра Рэч Паспалітую абодвух народаў – а я ўсё ніяк ня мог зразумець, што гэта за другі народ... Потым аказалася, што другі народ – гэта мы, ліцьвіны. Во быў для мяне сюрпрыз! Толькі мы ўжо па-ліцьвінску амаль не гаварылі, а вось нашыя непісьменныя сяляне – ого-го! Тут я і пачаў адчуваць да іх нейкую незразумелую цікаўнасьць, як дагэтуль да дзяўчат, коней і польскай літаратуры...
Як прынялі тую Канстытуцыю – я пазьней на яе сотыя ўгодкі вядомы ананімны верш напісаў – вялікае сьвята было! Здавалася, усё мяняецца да лепшага. Бацька акурат у той час падумваў ужо адправіць мяне вучыцца за мяжу – у Полацкую езуіцкую акадэмію, то бок фактычна ўжо ў Расею... Але тут Расея сама да нас прыйшла, на маёй памяці ўпершыню. Ваяваць тады мяне яшчэ бацька не пусьціў – пайшоў сам... Забілі яго расейцы, лічы, недалёка ад нашага дому, гэта я помню дакладна: дваццаць трэцяга ліпеня 1792-га... Гэтак я застаўся поўным сіратой – матуля памерла яшчэ як я малы быў... Мне так было шкада бацьку, я так яго любіў – ён жа мяне фактычна сам гадаваў... Вось тады я і пакляўся, што буду маскалям за бацьку помсьціць. А ўжо праз два гады, як Касьцюшка падняў паўстаньне, я напісаў сваю першую песьню. Вы яе, мабыць, ведаеце: “Пойдзем жыва да Касьцюшкі, рубаць будзем маскалюшкі...” Вялікі гіт быў у свой час. Музыку Міхал Агінскі тады прыдумаў – вельмі яму мой тэкст спадабаўся...
-Агінскі? Той самы Агінскі?
-Ну а які ж... Я яму і для “Палянэзу” потым тэкст напісаў, але ён ужо яго чамусьці ня ўзяў, а я з гадамі й забыўся, як ён гучаў, той “Палянэз”... Але галоўнае ня гэта – галоўнае, што я сам тады са зброяй ваяваць пайшоў... За Бацькаўшчыну... У першы й апошні раз... Вось тады гэта са мною і здарылася... Цьмяна прыгадваю: абарона Прагі ад Суворава... Жудасная разьня... Рукапашны бой... Нейкі страшны вусаты маскаль прасякаў сабе дарогу проста да мяне... Калі ён наблізіўся, мне ўдалося ўсадзіць у яго шаблю па самую гарду – а яму анігадкі, схапіў мяне рукамі за плечы і – уявіце сабе – укусіў у шыю...
Болей з таго дня нічога ня помню. Апрытомнеў я ўжо ў варшаўскім доме адной маладой шляхцянкі, што схавала мяне ад акупантаў... Калі я – надзіва хутка – акрыяў ад ранаў, то мая гаспадыня пачала дазваляць мне выходзіць на двор – але толькі ўначы і недалёка, каб не нарвацца на патруль... Тады, падчас гэтых шпацыраў, я заўважыў, што са мною адбываецца нешта дзіўнае. Калі з-за хмараў выходзіў месяц, у мяне зьяўлялася неадольнае жаданьне на яго выць. А калі з-за рогу выходзіў расейскі патрульны, я ўжо зусім ня мог даць сабе рады – кідаўся на яго й загрызаў насьмерць. Нібы сама мая крывя прагнула помсты – за бацьку, за бацькаўшчыну, за баявых таварышаў, за той укус... Па Варшаве папаўзьлі чуткі, што па начах у горадзе дзейнічаюць партызаны з сабакамі. А я тым часам спаў удзень у сваёй гжэчнай паненкі ў склепе, як пшаніцу прадаўшы ці маскаля загрызшы. Сумленьне маё было спакойным, сваімі тэрарыстычнымі ўчынкамі я вельмі ганарыўся. Фізыялягічныя зьмены, якія са мною адбываліся, кшталту падвышанай калматасьці, ніяк мяне не бянтэжылі – іх я прыпісваў цуду каханьня. Мая ўратавальніца – юная патрыятычная красуня й сірата, дачка загіблага героя – зусім ускружыла мне галаву... Але каханьне маё да яе, хоць і было ўзаемным, скончылася для яе трагічна... Толькі пасьля гэтага я зразумеў, што стаў вупарам. Ледзь ня скончыў самагубствам (хацеў сярод белага дня выйсьці на бераг Віслы пазагараць) – але своечасова перадумаў.
Пакуль тое, нашую вёску аддалі Сувораву, Нямцэвіча зьвезьлі ў турму ў Расею... Карацей, на бацькаўшчыну лепей было не вяртацца, дый не было, уласна, куды – але й заставацца ў Варшаве пасьля загадкавай сьмерці маёй каханай гаспадыні было небясьпечна. Служкі пачалі пазіраць на мяне з падазрэньнем і жагнацца пры сустрэчы, што мяне, хоць я і быў каталік, вельмі цяпер раздражняла. Адным словам, я пастанавіў – упершыню ў жыцьці – падацца ў эміграцыю.
Гэта былі гады майго станаўленьня як вупара й інтэлектуала. Першым чынам я выправіўся ў Трансільванію: вывучаў жывы народны фальклёр, анатомію, прайшоў базавы курс выжываньня маладога крывасмока... Там мне параілі паехаць у Парыж, усясьветную сталіцу рэвалюцыйнага руху й вампірскай дзьвіжухі. Не пасьпеў я ў той Парыж прыехаць, як мяне схапілі за рукі за ногі, як былога польскага жаўнера, і пацягнулі ў Наддунайскі легіён, а там адразу – на карабель і на Гаіці! Марна я вырываўся й крычаў, што баюся сонца...
Што я на тым Гаіці перажыў – гэтага ў двух словах не апавядзеш... Скажу толькі, што вялікія страты ў нашых шэрагах прыпісваюцца ліхаманцы не зусім справядліва... Мяне дык дзякуючы здароваму харчаваньню й начным дзяжурствам ніякая трасца ня брала. Пасьля нашай канчатковай паразы я застаўся на Гаіці, вывучаў вуду, баявыя адзінаборствы (нам, вупарам, зброяй карыстацца паводле кодэксу гонару забаронена) і гістарычны досьвед тамтэйшых зомбі. Толькі празь пяць гадоў вярнуўся ў Парыж, дзе пад новым імем пачаў працаваць фельчарам, давёўшы мастацтва крывапусканьня да раней нечуваных вышыняў.
У 1812 годзе я ў якасьці палкавога лекара з часткамі Напалеона трыюмфальна прыбыў на Бацькаўшчыну. Палова лысагорскіх сялянаў мяне, вядома, памятаць не магла, а вось другая, старэйшая палова – адразу пазнала, нават пры лучынах: “Паніч малады прыехаў!” Толькі ніяк не маглі зразумець, як гэта я за гады зусім не зьмяніўся. Каб пазьбегчы непатрэбных роспытаў, я адразу ж даў ім усім волю. Рамантычная моладзь на знак падзякі тут жа далучылася да нашага корпусу Панятоўскага, хоць я іх пра гэта і не прасіў – самі потым шкадавалі. На жаль, воля тая сялянская, як і сама маскоўская кампанія, нядоўга працягнулася – якіх паўгода... Узімку мне другі раз давялося ўцякаць ад маскалёў за мяжу.
Потым у памяці – зноў правал. Хачу толькі адзначыць, што за ўсё жыцьцё я не пакусаў ніводнага добрага чалавека. Ну, прынамсі стараўся. Бадзяўся пераважна па буйных гарадах, дзе выбар нягоднікаў традыцыйна большы. Недзе ў 1817-м я апынуўся ў Вільні – як ні дзіўна, упершыню. Пастанавіў падвучыцца ўва ўнівэры, згадаць Нямцэвічаву навуку, бо шмат чаго з прачытанага пачаў падзабываць – мне ж было ўжо за сорак. Пазнаёміўся там з хлапцамі – Чачотам, Занам, Міцкевічам... Рамантыкі былі, можна сказаць – адраджэнцы. Хаця самі сябе называлі філяматамі. Яны адразу прынялі мяне ў свае шэрагі, я ж выглядаў на іхнага аднагодку. На заняткі ўдзень, вядома ж, я не хадзіў, мне лягчэй было вучыцца самому й здаваць усё экстэрнам па прыватнай дамове – а вось у вечаровых і начных сходках філямацкага актыву ўдзельнічаў рэгулярна.
Фактычна, у нашым асяродзьдзі і зьявілася тады штосьці накшталт ліцьвінскай (потым пачалі казаць – беларускай) нацыянальнай ідэі. Я сьпярша падумаў, што хлапцы, перапіўшы ўлюбёнага сырадою, жартуюць – аказалася, не, намер у іх быў сур’ёзны. Пры гэтым усе цудоўна разумелі, што з такімі цёмнымі сялянамі як у нас, да таго ж разьяднанымі рознымі веравызнаньнямі й дыялектамі, нармальнага эўрапейскага народу ня зварыш. Чачот сьцьвярджаў, што трэба спачатку стварыць на падставе народных гаворак літаратурную мову й на ёй літаратуру. Паколькі з усіх нас найлепей народныя гаворкі ведаў я, задачу даручылі мне. Вось толькі, папярэдзіў Чачот, давядзецца адмовіцца ад мары пра славу і працаваць ананімна, так бы мовіць, ад імя народа, а ў дадатак яшчэ й нелегальна. Я толькі плячыма паціснуў – што мне была нейкая слава, раз я неўміручы. Да таго ж, вопыт складаньня народных песень у мяне ўжо быў.
Гэтак пачалася мая кар’ера літнегра, як цяпер кажуць – прывіда пяра. Галоўнай мэтай, якая стаяла перад мною, было раскатурхаць наш сонны люд і закінуць у ягонае шэрае рэчыва зерне вальнадумства. Дзеля гэтага было неабходна размаўляць зь ім ягонай мовай – то бок “па-простаму”, прычым у абодвух сэнсах: як лінгвістычным (гэта значыць па-беларуску), так і ідэйна-філязофскім – нейкіх там абстрактных мудрагельстваў народ бы не ўспрыняў, яму падавай канкрэтныя прыклады й гісторыі зь ягонага жыцьця. Задачка была яшчэ тая, але балазе пад бокам быў узор: маладое пісьменства ўкраінскіх братоў. Пачытаўшы “Энэіду” Катлярэўскага, я ўзяўся напісаць яе беларускі адпаведнік: ня толькі з антычнай міталёгіяй народ пазнаёміць, але і стварыць гэткую энцыкляпэдыю яго штодзённага побыту. Нездарма ў мяне там так шмат тэрміналёгіі па кулінарыі, гаспадарцы, адзежы – трэба ж было, пакуль ня позна, пад выглядам вясёлай байкі фіксаваць жывую мову на пісьме! Шкада толькі, што да сёньня друкуюць толькі пачатак паэмы – а далей у мяне там пра старажытна-паганскія сэксуальныя практыкі, пазыцыі, усё такое... Таму, відаць, і не друкуюць... Дый наагул няшчасны лёс у гэтага твора: прыпісалі яго Равінскаму, які яго ўсяго толькі з вусных пераказаў перакатаў ды сваіх смаленскіх рэаліяў туды панатыркаў... Маўляў, калі аўтар ананімны – то любому ў яго тыбзьдзіць можна!..
“Ён што, філфак заканчваў?”, мільгнула ў мяне. Я дык вучыўся на журфаку, у нас там так глыбока не капалі, але сёе-тое прыгадаць я здолеў:
– “Энэіда навыварат”? – Ён кіўнуў. – А гэты, як яго... “Тарас на Парнасе” – таксама тваё? – (Пацягнула зь яго пазьдзеквацца.)
Нездаровы агеньчык, што палаў у ягоных вачах падчас разгонаў пра “Энэіду”, тут жа згас.
-Ну вы параўналі! Па “Тарасе” ж адразу відаць: аўтар не хавае таго, што ён інтэлектуал, выстаўляецца сваёй культурай, прыплятае туды ўсякіх маскоўскіх пісакаў... У ананімнай літаратуры так не прынята. Ну як можна карыстацца ў народнай паэме такімі кніжнымі рыфмамі кшталту “Пуцявішча – апаўдні шчэ” або “вецер – вечар”? Не, гэта ўсё чысты Вераніцын... Сама мова ў яго ўжо такая гладзенькая, прычасаная – цьху! Народ такой не гаворыць...
Я сам пасьля “Энэіды” заняўся хутчэй антырэлігійнай прапагандай у духу Вальтэра. Ну не было рады: з часу, як я стаў вупарам, цярпець болей ня мог хрысьціянства – ні каталіцкага, ні праваслаўнага, ні ўніяцкага, ні пратэстанцкага, ні... Але адразу так пра гэта наўпрост заявіць, як сёньня са сцэны, было немагчыма – таму я пачаў зь нібыта нявіннага сьцёбу “Ўваскрасеньне Хрыстова”. Ня чулі? Эх, шкада... Во людзі! “Тараса” памятаюць, а такі шэдэўр забылі... Але ў хрэстаматыях ён трапляецца – пашукайце...
-Абавязкова... А далей што было?
-Далей было чарговае антырасейскае паўстаньне, у якім я ўжо ня ўдзельнічаў – наваяваўся... Мы, вупары, наагул – нелюдзі мірныя. Адкасіў я ад войска тым, што занізіў у пашпарце свой век – а тым часам мне ўжо за пяцьдзясят чалавечых гадоў пераваліла... Але ж паўстаньне пацярпела паразу не праз мой няўдзел, а праз адвечнае польскае разьдзяўбайства. На яго я і рэагаваў у сваім іранічным “Віншаваньні бондара Савасьцея” (мой самы першы псэўданім): “Пагубілі народ, Польшчы не зрабілі, а бяды сабе па вушы нарабілі”. Магутна сказана! – а галоўнае, трапна.
Пасьля такога разгрому ўсім нам, русафобам, заставалася ўжо толькі адно: вялікая эміграцыя. Куды ж яшчэ, як ня ў добра мне вядомую Францыю? Такім чынам, з сорак трэцяга году я – у парыскім гатэлі “Лямбэр”... Па шчырасьці, гэта былі найлепшыя гады майго жыцьця. Калі вы глядзелі фільм “Інтэрвію з вампірам”, то там усё досыць праўдзіва паказана, можна не пераказваць... Парыж тады сапраўды быў раем вупараў, дэнды і дэкадэнтаў. З кім я там толькі ні тусіў! З калегаў-пісьменьнікаў магу назваць Бальзака, Гацье, Нэрваля, Бадлэра – пра палякаў ужо ня кажучы... Перад сябрам юнацтва Адасям Міцкевічам давялося выдаваць сябе за ўласнага сына – калі раней ён любіў мяне як брат, то цяпер ужо як бацька... Акурат з тымі французамі я ўпершыню пакаштаваў гашыша і опіюму – заўважце, што ніводны з курцоў у гэтым сьвеце не пражыў яшчэ так доўга, як я! Хаця ў параўнаньні зь сьвежай крывішчай гэта ўсё так, дзіцячыя забаўкі...
Сам лад майго жыцьця й падазроная для астатніх нязьменнасьць маёй зьнешнасьці вымушалі мяне мяняць краіну пражываньня раз на дваццаць гадоў у сярэднім. Дый доўга працаваць у адрыве ад бацькаўшчыны мне было цяжкавата – ня толькі оргіі шмат часу займалі, але й пачуцьцё народнай мовы гублялася – мова ж там безь мяне на месцы не стаяла... Вярнуўшыся, такім чынам, у Беларусь пры канцы пяцідзясятых, я зразумеў, што культурная праца з нашым народам – гэта надоўга. Ну і засеў за яе яшчэ больш пільна. Аднак акурат напярэдадні рэформы 1861-га царская ахранка мяне ўрэшце выкрыла. Пагарэў я на сваёй “Гутарцы Данілы са Сьцяпанам”... Рэч была ўжо адкрыта рэвалюцыйная: гэта ўявіць сабе, каб пан казаў мужыку “калі ласка, заўтра падбяжы з касою” й зьвяртаўся да яго “мой каханы пане”! (Падазраю, што ў апошнім угледзелі прапаганду гнілой эўрапейскай распусты, таму тут жа мяне й зажопілі.)
Аднак саджаць мяне ў турму царызм не зьбіраўся. Яму я быў больш карысны як прапагандыст. Я хацеў быў адмовіцца ад гэтакай пачэснай ролі, але сьледчы прыгразіў саслаць мяне ў сонечны Крым – што мне заставалася? Я ж не самагубца, мне вечна жыць хацелася... Вось і давялося тады напісаць некалькі прарэжымных вершыкаў, у самы конадзень паўстаньня... Не разумею, як у мяне рука паднялася напісаць прыкладам такое: “Дзякуй Богу і гасудару, што дапусьціў нас к алтару...” Я гэтыя калябаранцкія опусы “дрындушкамі” называў – да сёньня за іх сорамна. А для душы ў той час, так бы мовіць, у стол, занатоўваў: “Гэй жа, хлопцы, досыць спаць, пара косы прыбіраць...”
Але нават мой талент на службе ў ненавіснай імпэрыі ня мог ужо стрымаць уздыму нацыянальнага руху. Асноўная праца была зробленая – як ні круці, пры маім сьціплым удзеле. Хай паўстаньне Каліноўскага таксама пацярпела паразу (я, трэба сказаць, з самага пачатку ставіўся да яго скептычна, дый Кастусю ня надта ўдавалася творчасьць у маім жанры, проза лепей выходзіла), затое пасьля яго, нягледзячы на мураўёшчыну, настаў поўны разгул рэвалюцыйна-дэмакратычнага пісьменства. Асабліва шчыраваў мой цёзка Багушэвіч. Пры ўсёй калегіяльнай рэўнасьці вымушаны прызнаць, што гэта быў першы неананімны сьмяротны геній нашай літаратуры. А я ўжо й ня моцна раўнаваў – значна меней, прынамсі, чым да Марцінкевіча. (Уявіце, гэтыя маскальскія невукі сьледчыя хацелі мне нават прышыць ягоную “Пінскую шляхту”! Дажыўся! Дагэтуль было толькі наадварот – маё прыпісвалі астатнім...) Фальклярыстыя ў той жа час пачалі вывучаць маю творчасьць пад выглядам народнай – Насовіч, Сержпутоўскі, Шэйн, Карскі... Я зразумеў, што зрабіў важкі ўнёсак у станаўленьне беларускай культуры – ну і на доўгія гады супакоіўся, зьехаў адпачываць у Эўропу. Ніякіх іншых ляўраў мне было ня трэба, хай нават майго імя нідзе ў навуковай літаратуры ня згадвалася. Зрэшты, ня толькі ў навуковай: прыкладам, мой добры прыяцель Оскар Ўайлд – і той абазваў фактычна сьпісанага зь мяне героя Дорыянам Грэем... Ну ды ладна, я не крыўдлівы...
Адным словам, зноў якіх гадоў дваццаць нагі маёй на радзіме не было. Пэрыядычна, што праўда, я да творчасьці вяртаўся, з чыстай настальгіі – пазьней нават у “Нашу Ніву” папісваў... Толькі псэўданімамі стаў часьцей прыкрывацца – мода была тады такая, падпісвацца зрабілася павальнай звычкай: у новым стагодзьдзі аўтарскі тэкст, у адрозьненьне ад ананімнага, выклікаў у чытачоў большы давер. Гэтак, прыкладам, сваю “Адвеку мы спалі” я пусьціў у народ, калі выступаў пад імем Алеся Мікульчыка. І ўсё адно дасьведчаныя ў літаратуры людзі (як скажам А. Навіна, якога самога часта блытаюць з малодшым Луцкевічам) разумелі, што гэта ня хто іншы як я – той самы стары добры невядомы паэт з народа, так бы мовіць, пазнавальны ў вяках вокс популі... За гэтую песьню мяне ўрэшце – упершыню за сто з гакам гадоў! – у мой чарговы прыезд і пасадзілі. Сядзеў, дарэчы, яшчэ з адным геніем, Коласам... Насіў яму весткі й прысмакі з волі, перакінуўшыся ўначы кажаном – Колас спаў як забіты і штораніцы толькі дзівіўся, адкуль зноў узялося сала, ды яшчэ загорнутае ў ліст зь Мікалаеўшчыны... Тады кожны першы быў сацыялістам – ну, я і сам значна палявеў. Хай я і шляхецкага паходжаньня, але ўсё-ткі самадзяржаўе, як ні круці, было маім асабістым ворагам нумар адзін...
Народная стылістыка пачала ў той час памалу ўжо выходзіць з моды. Песьняры ўсё больш шыліся ў эстэты, пачалі пісаць “не для ўсіх”, касіць пад маскальскіх сымбалістаў-футурыстаў, настала амаль нейкая, сорам сказаць, “прафэсіяналізацыя” літаратуры... Гэта ўсё мне, прызнаюся, дужа не падабалася – як і Паўловічу, Ядвігіну Ш. і многім іншым. Я ў мастацтва дзеля мастацтва ня веру – гэта я і Ўайлду казаў, і Багдановічу... Але ў прынцыпе літпрацэс выдатна ішоў і безь мяне. Таму ў гады першай усясьветнай, рэвалюцыі й грамадзянскай вайны я перайшоў ад тэорыі да практыкі – дзе мог, дапамагаў па начах змагацца зь нямецкімі й расейскімі захопнікамі, толькі не са зброяй у руках, а сваім уласным, тысячагодзьдзямі правераным вупарскім мэтадам. Ну і паралельна пад’ядаўся. З усіх тагачасных палітычных лёзунгаў мне найбольш падабаўся “Анархія – матка ладу”. Пасьля паразы войскаў бацькі Махно, у якога я камандаваў друкарняй, пасьпеў яшчэ паўдзельнічаць у Слуцкім паўстаньні ў якасьці санітара... Але справа БНР была ўжо тады безнадзейна страчаная. Зрэшты, бацькі нацыі ўсё адно не зьбіраліся прызнаць нам, вупарам, роўныя грамадзянскія правы з астатнімі...
Апынуўшыся ў сярэдзіне 20-х гадоў у Менску з новымі фальшывымі дакумэнтамі, я сам на нейкі момант паверыў у тое, што беларусізацыі ўжо не спыніць, і сышоў, так бы мовіць, на ганаровую пэнсію – працаваў начным вартаўніком, спрабаваў сябе ў новым для мяне жанры палітычнага анэкдоту... Гады былі, нягледзячы на НЭП, досыць для мяне асабіста галодныя, толькі час ад часу ўдавалася як сьлед перакусіць якім-небудзь засланым камісарам... Аднак прычакаць спакойнай вупарскай сталасьці мне было не наканавана. Зьявіліся ў мяне канкурэнты – горшыя за мяне крывасмокі, яўныя нашчадкі таго маскальскага ваякі, што ўкусіў мяне пад Варшавай... У 1929 годзе ГПУ-шнікі знайшлі ў матэрыялах царскай ахранкі маю справу і пачалі здагадвацца, што я магу быць яшчэ жывы і дзейны... Пачалі прыглядацца да маладых беларускіх пісьменьнікаў, што адпавядалі майму апісаньню й творчай манэры, каб усадзіць у мяне срэбную кулю. Тады іх асабліва цікавіла аўтарства антырасейскага верша “Пасеклі край наш напалам” – адчувалі ў ім мой стыль і нянавісьць да ўсходніх “братоў”... Дзеля таго, каб мяне злавіць, зрабілі масавую аблаву на беларускіх літаратараў – але ня там яны мяне шукалі... Дачуўшыся пра высылкі і расстрэлы, я зноў перакінуўся ў кажана й адляцеў на польскую тэрыторыю. Такім чынам, давялося за мяне адпакутаваць іншым... Потым я вельмі шкадаваў, што самых таленавітых зь іх так і не ўкусіў пры сустрэчы – пасаромеўся: з геніямі ж нельга так спопрыску, па-панібрацку...
Нейкі час я па начах літаральна воўкам рыскаў туды-сюды цераз польска-савецкую мяжу, ратуючыся ад перасьледу і там, і тут. Бачачы, як на абодвух баках мяжы памалу гіне плён маіх жыцьцёвых намогаў, я ўрэшце махнуў на ўсё ў роспачы хвастом, залез у карабельны трум і зьехаў у Новы сьвет – гэтым разам толькі не на Гаіці, а ў Аргентыну... Пра тамтэйшае жыцьцё я вам апавядаць ня буду – пра яго можна і ў Гамбровіча пачытаць. Скажу толькі, што нават у мяне, вупара са стажам, ад газэтных зьвестак пра жахі Другой усясьветнай паўставала дыбарам поўсьць...
На пачатку шасьцідзясятых, пасьля выкрыцьця культу асобы, зноў пацягнула мяне на радзіму – вярнуўся, як многія ў той час вярталіся... Наіўна думалі, што ў атэістычным Савецкім Саюзе вупараў ня так перасьледуюць, як на набожным Захадзе... Беларускіх пісьменьнікаў тым часам у нас разьвялося столькі, што згубіцца ў іхных шэрагах было лёгка – а мне апроч звыклай ананімнасьці й начной жытухі нічога й не было патрэбна. Прынялі мяне нават у Саюз пісьменьнікаў, як маладога талента – разам з Шэрманам... Для іх галоўнае было, што я быў левы, не супрацоўнічаў з нацыстамі і ня жыў у ЗША. Праўда, вострым вокам замежніка й ваўкалака я ня мог ня бачыць маральнага разлажэньня нашых аўтараў, што не зважалі на татальную русіфікацыю і іншыя заганы так званага сацыялізму... Урэшце, я плюнуў на сваю закаранелую ананімнасьць – былі ж яшчэ вальнадумныя шасьцідзясятыя – і ўпершыню закінуў у народ твор пад сваім сапраўдным імем: вядомы “Сказ пра Лысую гару”, але ўжо ня нашую, берасьцейскую, а пісьменьніцкую... Толькі дадаў сваю яшчэ віленскую мянушку “Вядзьмак” – усе думалі, што дзеля кансьпірацыі, а насамрэч гэта быў мой вупарскі калі не камінг-аўт, то прынамсі намёк на яго... Ня ведаю, што мяне да гэтага падштурхнула: позьняй славы захацелася, ці што...
Тут да мяне ўрэшце дайшло, пад каго ён косіць.
-Ага, дык ты сьцьвярджаеш, што ты той самы Вядзьмак-Лысагорскі! Чакай, прыгадваю, што я нешта тваё чытаў... – гуляць паводле ягоных правілаў дык гуляць!
-“Луку Мудзішчава”, напэўна?
-О! Дакладна!
-А акурат гэта, між іншым, зусім ня я напісаў. Ня буду казаць, хто – але ведаю... Той жа, што і мой “Сказ пра Лысую гару” пазьней прысабечыў. Да клясыка прымазаўся, нахаба... Ну, я сам вінаваты – парушыў першую запаведзь кожнага ананіма: нічога сапраўдным імем не падпісваць! Спахапіўся праз трыццаць гадоў – ды позна было...
Прымітыўная паэмка, гэты “Лука”. Каб я калі ўжываў у сваіх творах цытаты па-расейску?.. Не, як ні круці, а з часоў Касьцюшкі і Пушкіна, за дзьвесьце гадоў, я ўсё-ткі вершаваць значна лепей наблатыкаўся, хоць і несупынныя заняткі народнай паэзіяй густ мне, што зробіш, папсавалі... І ўсё-ткі дастаткова “Луку” са “Сказам” параўнаць, каб убачыць, што манэра пісьма розная, і досьціпу ў “Сказе” паболей...
Пасьля гэтай гісторыі з “Лукой” я ўласна і адышоў ад творчасьці. Абрыдла мне, па шчырасьці, уся гэтая літаратурная грызьня. Пагатоў, у мяне таленавітыя наступнікі і ў новую эпоху зьявіліся – асабліва гэты, як яго, што “Зянон-хоп” напісаў, хоць і па-маскальску... А сам я пачаў больш музыкай цікавіцца. Вось, для пачатку ў “Народным альбоме” паўдзельнічаў...
-Ды ты гоніш! Там жа тэксты Анемпадыстава!
-Так – апрача “Ломір зэх ібэрбэтн” і “Надзенькі”. “Надзеньку” я яшчэ ў 40-х зваяў, па матэрыялах эмігранцкіх газэт, а “Ломір” наўмысна для Памідорава зварганіў “пад яўрэйскую старыну”... Да сёньня дзіўлюся, як мяне тады мэтры беларускага року, такога маладзенькага й недасьведчанага, у сваё кола прынялі й такую адказнасьць даверылі...
Але потым мне неяк непамысна зрабілася ў кантэксьце новай дзяржаўнай палітыкі. Рэжым закруціў гайкі: прыціснуў апазыцыю, мафію, наркотаў, геяў – дайшла чарга і да нас, вупараў... Асабліва пасьля маскальскага інструктажнага фільма “Начны дазор” пагана стала... Я пастанавіў у чарговы раз зьмяніць тоеснасьць і зваліў на нейкі час за мяжу, у франкафонную Бэльгію – нават прытулак палітычны атрымаў. Давялося прыкрывацца тэкстам “Лукі Мудзішчава” – тут мяне аўтар-плягіятар, трэба сказаць, дужа выручыў...
За мяжой я вярнуўся да свайго звычайнага амаральнага ладу жыцьця – тусіў з вампірскай моладзьдзю, піў крывю ўсякім зомбі-нэанацыстам, рыкаў у гурце блэкмэталераў-анархістаў (ёсьць там і такія)... А як з бацькаўшчыны зноў павеяла лібэралізацыяй, то я па ёй раптам моцна засумаваў – ну і вось, вярнуўся, так бы мовіць, на сцэну...
Я ўжо ня меў словаў ані сілаў на далейшыя роспыты і нейкі час сядзеў нерухома, вылупіўшы на яго вочы ў нямым недаўсьціпе (дзе ён усёй гэтай лухты панабіраўся?), нават не заўважыў, як дыктафон адрубіўся – батарэйкі, відаць, ня вытрымалі напалу вампірскіх жарсьцяў. Вядзьмак тым часам моўчкі чысьціў свае доўгія, як у клясычнага гітарыста, пазногці. Толькі тады я ўсьвядоміў, што ён цягам усяго свайго аповеду ні разу не ўсьміхнуўся.
-Дык а чаму ты цяпер пастанавіў раскрыць карты? Выйсьці на публіку? – урэшце здолеў вымавіць я.
-А хто вам сказаў, што я зьбіраюся раскрыць карты? – раптоўна зьдзівіўся ён, адклаўшы пілку для пазногцяў. – Я ж гэта ўсё расказваю толькі вам, па сакрэце...
-Так, але ж я цябе запісваю на дыктафон і зьбіраюся надрукаваць у часопісе...
Вядзьмак уздыхнуў.
-Я і не сумняваўся, што вы на такую подласьць здольныя. У вас жа ў журналісцкіх колах вядомая рэпутацыя: нягоднік яшчэ той... Вось таму я і абраў менавіта вас, пагадзіўшыся ўрэшце на інтэрвію... Але вы не перажывайце. Кажуць, гарбатага труна ня выпрастае – а вось неўміручасьць кожнага ўрэшце робіць прыстойным чалавекам...
З гэтымі словамі мой дарагі стваральнік узьнёсься ў паветра і пракалоў мне кіпцюром сонную артэрыю.
(Далей ідзе тэкст тыповага вупарскага раману ў стылі “Прыцемкаў”.)
