(урывак з раману «Там, дзе нас няма»)
Частка трэцяя, разьдзел чацьвёрты
«Добры божа, якія жахі дазваляюць сабе патаемна ўчыняць людзі, якія пакідаюць сабе права караць іншых! Такія ганебнасьці робяць толькі тыя разьятраныя й недалёкія паслугачы сьляпой Фэміды, якія былі выхаваныя ў бессэнсоўнай строгасьці — ужо з раньняга дзяцінства яны нечульлівыя да няшчасьця... і думаюць, што адзіная магчымасьць схаваць свае ўласныя ганебныя таямніцы й злоўжываньне сваймі паўнамоцтвамі — гэта выстаўляць напаказ непахісную строгасьць, якая звонку робіць іх авечкамі, але ў душы, аднак, ператварае іх у тыграў, і якая... падманвае толькі дурняў, тым часам як у мудрага чалавека выклікае гідоту як да іхных гнюсных прынцыпаў, так і да іхных бязьлітасных законаў, і да саміх іхных асобаў, вартых пагарды».
Дэ Сад, «Эмілія дэ Турвіль»
Як сапраўдны дзяржаўны дзеяч, Калгасенка ня спаў усю ноч: нездарма ж пра яго казалі, што інфлянцкі консул — нядрэмны. Раніца засьпела яго за спажываньнем парнаграфіі хатняга вырабу, атрыманай з мноства відэакамэр, парасстаўляных па прыватных другарадзкіх кватэрах, а таксама за гульнёй у карты са сваймі чатырма былымі палітычнымі апанэнтамі: пакінуўшы усіх чатырох па чарзе ў дурнях і занюхнуўшы яшчэ трохі какі, гаспадар Інфляччыны спадзяваўся дацягнуць да сёньняшняга вечара бяз сну.
Звычайна зранку Калгасенка заўсёды знаходзіў час, каб зайсьці на свой прыватны падземны стадыён і крыху разварушыцца ў «ільдзяное пола» — прыдуманую ім самім і таму надзвычай любімую ім народную гульню, якая спалучала тэніс на каўзалях з элемэнтамі фігурнага катаньня. Гуляў ён супраць сваіх ахоўнікаў, прычым усіх адначасова: гульня замяняла ім глядыятарскія баі й была галоўнай прычынай ратацыі кадраў, так бы мовіць, слугавала сродкам натуральнага адбору слабейшых і замены іх спрытнейшымі, дужэйшымі й больш трывушчымі.
Паколькі ахоўнікаў у Калгасенкі было даволі многа, дык на аддзеленай мэталічнай сеткай палове хакейнай пляцоўкі заўсёды панаваў неверагодны вэрхал: асілкі даволі паскудна каталіся на каўзалях, ці прынамсі прыкідваліся, што ня ўмеюць катацца. Калгасенку прыносіла страшэннае задавальненьне шпурляць у іх яскрава-жоўтым мячыкам і назіраць, як той разьбівае іхныя няўстойлівыя шыхты, быццам кеглі, як яны ўвіхаюцца ад ягонага ўдару, падаюць, куляюцца адзін праз аднаго, калечаць адзін аднаго лёзамі каўзалёў... Зрэдку ахоўнікам удавалася перакінуць мячык назад праз сетку, але ж Калгасенка, які катаўся на каўзалях, як бог — сапраўды, здавалася, што да іх былі прымацаваныя крылы старажытнага паганскага бога Мэркурыя — амаль адразу ж вяртаў ім іхную падачу з трохразовай сілай, толькі ракетка зьвінела ў яго ўвушшу. Судзьдзём у такіх матчах час ад часу бываў Мазгаўнюк, які патаемна падсуджваў ахоўнікам — але й тады Калгасенка амаль заўжды выйграваў усухую.
Аднак сёньня Калгасенка пастанавіў парушыць традыцыю й лепей падрыхтавацца да сустрэчы з усярускім партыярхам: памыцца, пагаліцца і прычасацца. Магло здацца, што консул зьбіраецца на ўласнае пахаваньне, тым часам як у сапраўднасьці ён зьбіраўся на даўно ўжо заслужаны адпачынак. Надыходзіў найбольш урачысты момант ягонага жыцьця, калі ўсе ягоныя палітычныя намаганьні павінны былі даць свой плён, а ўсе ягоныя мары—зьдзейсьніцца. Узыходзячы калісьці з братам на інфлянцкі пасад, ён даў сабе й свайму народу абяцаньне, што палегчыць пакуты гэтай краіны й дапаможа ёй канчаткова разабрацца зь ейным невыносным і нічым не абгрунтаваным існаваньнем. Менавіта сёньня гэта павінна было нарэшце спраўдзіцца, у чым і палягала прычына Калгасенкавай цяперашняй надзвычайнай задаволенасьці самім сабой: ягоная няпростая гістарычная місія была нарэшце выкаканая.
Седзячы на мармуровым ванітазе прыватнай консульскай прыбіральні, Калгасенка напяваў сваю любімую арыю зь «Вясельля підароў» і гартаў сваю ўлюбёную апазыцыйную газэту
«ГОЛАЯ ПРАЎДА»,
сьвежы нумар якой заўсёды быў падрыхтаваны тут побач, пад рукой, на цьвічку, каб задаволіць любую патрэбу кіраўніка дзяржавы, у тым ліку й ынтэлектуальную. Ад самага пачатку выданьня «Голай праўды» Калгасенку больш за ўсё падабалася ў ёй рубрыка
«НАС ПАСЫЛАЮЦЬ—МЫ ПАСЫЛАЕМ»,
дзе публікавалася карэспандэнцыя паміж рэдакцыяй і нешматлікай чытацкай аудыторыяй газэты. Сёньняшні зьмест гэтай рубрыкі ні ў чым не саступаў папярэднім нумарам. Мяркуйце самі:
Ліст: «Час перайменаваць вашую газэту на „Голая срака“. Аднадумца»
Адказ: «Час перайменаваць „Аднадумцу“ на „Бяздумцу“. Рэдакцыя.»
Ліст: «Такія газэты, як вашая, ня вартыя таго, каб плаціць за іх грошы. Навошта было браць такую парнаграфічную назву, калі ў ім няма ня толькі голых баб, але й наогул ніводнай карцінкі? Р. з Біцэпску.»
Адказ: «Наступны раз, дарагі чытач, раім вам пісаць нам на мякчэйшай паперы. Рэдакцыя.»
Ліст: «Дарагая рэдакцыя! Вельмі спадабаўся ваш адказ чытачу Р. з Біцэпску. Такім людзям, як ён, ня месца на старонках нашага друку. Ананім.»
Адказ: «Дарагі Ананім! Вельмі спадабаўся ваш водгук на наш адказ на ліст чытача Р. з Біцэпску. Паболей такіх лістоў!»
Ліст: «Дарагая рэдакцыя! Вашая газэта—гэта суцэльная парнаграфія! Пашкадуйце лясы, перастаньце псаваць паперу! Сябар народа.»
Адказ: «Вось бачыце, сп. Р. з Біцэпску! А вы кажаце! Рэдакцыя.»
Гартаючы старонкі жапазіцыйнай прэсы, Калгасенка рагатаў ад душы. Такой камэдыі ня здольны быў бы прыдумаць ані ён сам, ані Квазімоўскі, ані хто іншы зь ягоных прафэсійных прапагандыстаў. Ён дапускаў думку, што ягоныя палітычныя апаненты гэтаксама ж рагочуць пры чытаньні вернага яму афіцыйнага друку — аднак гэта не замінала яму адчуваць асалоду ад сваёй ынтэлектуальнай перавагі над рэдакцыяй і чытачамі «Голай праўды». «З такой жапазіцыяй мы непераможныя,» задаволена думаў Калгасенка. «Трэба будзе нават даць ім якую дзяржаўную датацыю на паперу — каб, сапраўды, крыху мякчэйшая была...»
Акрамя пошты, Калгасенку заўсёды натхнялі ў «Голай праўдзе» прыватныя аб’яўкі, кшталту:
«Нюся! Вярніся, я ўсё дарую. Вася.»
«Вася! Ідзі ў сраку. Нюся.»
«Сама ідзі. Невядомы.»
«Інфлянты! Яднайцеся! Дабразычліўца.»
«Бацькаўшчына ў небясьпецы! Хавайцеся ў вульву! Патрыёт.»
«Ня ў вульву, а ў похву. Карэктарка.»
«Павадыр — дэбіл! Ніхто.»
«Ніхто — дэбіл! Павадыр.»
«Павадыр — ніхто! Дэбіл.»
«Мазахіст пазнаёміцца з садыстам. Да цікуноў і бройлераў просьба: не турбаваць.»
«Хто ўзяў у мяне пачытаць мінулы нумар „Нашай Ніны“ і не вярнуў — хай моліцца! Шчыры Вернік»,
і г.д.
Прачытаўшы абвесткі, Калгасенка выцер імі сраку й пералез у ванну, каб пазнаёміцца з вытрымкамі з будучай кнігі жапазіцыйнага паэта Байдуна Невязучага «Пакуты змагара», якія Калгасенка параўноўваў з рапартамі загадчыка Другарадзкага астрогу. Дзёньнік арыштанта падабаўся Калгасенку сваім натуралізмам і праўдзівасьцю ў выяўленьні асобных дэталяў.
(...)
Дзьверы ў купальню адчыніліся, і ўвайшоў — ну хто ж яшчэ, як не генерал Мазгаўнюк.
—Сьмяесься? — запытаўся ён у Калгасенкі. — А хочаш яшчэ больш пасьмяяцца?
Калгасенка зірнуў на яго з дакорам.
—Ты што, Ахламонавіч, прапаноўваеш? Перад такой гістарычнай падзеяй — марылю паліць? У нас жа сёньня сустрэча зь Педзяй!.. Пракляне, ад сябе адлучыць, анафему абвесьціць... Ну яго ў сраку, лепей ня будзем. На во какі нюхні, калі хочаш...
—Ды не, я не пра тое, — пакруціў галавой Мазгаўнюк, які з прынцыпу не ўжываў ніякіх маркоцікаў, апрача гарэлкі й тытуню. — Зірні во, што мы толькі што ў паштовай скрыні знайшлі, — Мазгаўнюк працягнуў свайму боссу аркуш паперы.
—Што, дзеці лісты пішуць? — затурбаваўся Калгасенка.
—Ага, дзеці. Чытай во.
—Чытай лепей ты, Ахламонавіч. Я ўжо тут такога начытаўся...
—То слухай. Але ж сьмяхоцьце...
Мазгаўнюк напружыў свой не такі ўжо добры, як калісьці, зрок і прачытаў, робячы доўгія паўзы пасьля кожнага слова:
—«Ваш — пляменьнік — у нас...»
—Чакай! — перабіў яго Калгасенка. — Чый, ты кажаш, пляменьнік?
—Ну, твой.
—Мой? — не зразумеў Калгасенка. — У мяне хіба ёсьць пляменьнік?
—А то не! Толькі ўчора прыехаў з акадэміі! Уладзя, сын нябожчыка Абалдуя...
—Ага, ага, — пацёр мачалкай лоб Калгасенка. — Праўда, згадаў. А дзе ён, дарэчы?
Мазгаўнюк зірнуў на яго з выглядам раздражнёнага й закатаванага нецікавымі пытаньнямі чалавека.
—Ну што я ведаю? Сьпіць яшчэ сабе, дый, можа, не адзін...
—Чакай, цяпер прыгадваю: мы яшчэ пілі разам. Потым ён з табой паехаў, калі не памыляюся... А што далей, ня памятаю?
—Усё. Мы зь ім паехалі на апэрацыю, Пацука лавіць. Потым я яго адпусьціў — за праяву асабістай мужнасьці пры затрыманьні ворага нашай дзяржавы і ўсё такое...
—Адпусьціў? За малой патрэбай, ці што?
—Ды не — за вялікай. Зь дзяўчынай пайшоў. Цела маладое...
—А, ну калі зь дзяўчынай — справа іншая... А што хоць за дзяўчына?
—А чорт яго ведае — аднаклясьніца нейкая... Дык дзе гэта мы? «Ваш пляменьнік,» значыцца, «у нас...»
—Чакай, чакай! А ў каго гэта «ў нас»?
—Не перабівай! Далей: «Патрабуем — вызваленьня — інфлянцкага кароннага прынца — Ніка — Пацукевіча — й перадачы яму ўсёй паўнаты ўлады — плюс два міліёны пандэмонскіх талераў — лічбамі 2 000 000 — у дробных купюрах.» От, сьмех, га! Ды ў нас столькі няма! Скажы, Гегемонавіч? О дзе жартаўнікі!
—Жартаўнікі? — не зразумеў Калгасенка. — Пачакай. Ану, дай сюды.
Калгасенка выхапіў у Мазгаўнюка ліст і прачытаў яго тры разы: уголас, пра сябе, потым ізноў уголас. Пасьля такой дозы какі й бяссоннай ночы ён ніяк ня мог паверыць сваім вачам.
—І гэта, па-твойму, жарты? — урэшце прамовіў ён, калі да яго дайшоў зьмест нікім не падпісанага ліста, які быў увесь складзены з выразаных зь нейкага часопісу літарак, крыва (верагодна, у залішнім сьпеху) зьвярстаных на яшчэ ліпкай ад клею паперы.—Пляменьніка скралі! Ты гэта ўсьведамляеш?
Мазгаўнюк гэтага не ўсьведамляў, але не разгубіўся.
—Дык у гэтым жа самае сьмешнае! — сказаў ён нарэшце пасьля таго, як пачухаў фуражку на патыліцы.
—Што тут, тваю ты маць, сьмешнага? — раззлаваўся Калгасенка.
—Як што? — вырачыў вочы Мазгаўнюк. — Ты ж хацеў малога прыбраць! Во, прыбралі табе малога. Цяпер вам зь Педзічкам ніхто ня будзе перашкаджаць...
Калгасенка прыўстаў з ванны, трэсучы кулаком з заціснутай у ім мачалкай:
—Ану, перастань мне выдурвацца! Я каму малога даручыў? Табе! Я з каго сказаў што за яго спытаю? Зь цябе! Дзе ён? Га?
Мазгаўнюк разгублена паціснуў плячыма.
—Ды што я ведаю. П’яны ляжыць дзе-небудзь...
Калгасенка быў разьюшаны й размахваў рукамі, расплюхваючы навокал ваду:
—Ты што, зусім звар’яцеў? Што азначае п’яны? Ты казаў — ён зь дзяўчынай нейкай пайшоў? Ану, адказвай: дзе вы зь ім учора апошні раз бачыліся? Дзе ты яго кінуў?
—На АЭА...цыі, — пазяхнуў стомлены Мазгаўнюк, які спаў мо якія гадзіны дзьве, ня болей. — Толькі гэта ня я яго, а ён мяне кінуў. Пайшоў сабе зь нейкай там дзеўкай. Закахаўся ў яе, ці што...
—Ты што, нават ня ведаеш, хто яна такая? — прарыкаў Калгасенка. — Адкуль ён яе вычапіў?
—Сядзела ў той рэстарацыі, разам з Пацукевічам...
—З Пацукевічам? — Калгасенка схапіў Мазгаўнюка за крысо мундура. — Дык значыцца, з Пацукевічам? Ну, Мазгаўно! Ану, прывесьці мне яго сюды, зараз жа!
Мазгаўнюк неахвотна сьціснуў у кулаку рацыю й нешта ў яе прашыпеў.
—Ды не перажывай ты, — паспрабаваў ён супакоіць Калгасенку, — усё будзе добра.
—«Добра»? Адкуль у цябе, цікава, такая ўпэўненасьць?
—Прадчуваньне ў мяне... Нікуды твой Уладзя ня дзенецца...
—Прадчуваньне ў яго! А адкуль тады ў мяне гэты лісьцік, га? Хто яго дасылае? Сёньня што, першае красавіка?
—Сёньня другое сьнежня...
—Вось бачыш! А ты — жартаўнікі! Пасьмяяцца!! Я цябе, Мазгаўнюк, зараз мэтро будаваць пашлю, за такія жарты!! О дзе ты ў мяне пасьмяесься — да сьлёз сьмяяцца будзеш! Пад пагрозай зьліцьцё дзьвюх братніх дзяржаў!! Як я магу зараз адпускаць Пацукевіча? Усіх узьняць на ногі, увесь Другарад перавярнуць, але каб знайшлі мне Ўладзю! Ясна табе?
—Ясна, ясна...—прабуркатаў Мазгаўнюк. — Нікуды ня дзенецца твой Уладзя — знойдзем... Як быццам важнейшых праблемаў няма... Адным дурнем меней будзе, ну дык што? Ты лепш паглядзі, што ў цябе людзі вунь выйшлі на плошчу!
—Людзі? Якія людзі?
—Павадыровы, якія ж яшчэ! Болей няма каму...
—Няўжо ж такі-растакі выйшлі? На якую плошчу?
—Як заўжды — Невызвольнасьці...
—І што, вы іх туды пусьцілі? Не, ну што за дзень сёньня!! Хіба я не казаў, што дазваляю выходзіць толькі на плошчу Бандэрлогаў? Зусім разбэсьціліся! Вось і плаці ім стыпенсію! Чаго яны хочуць, тыя людзі?
—Асноўная маса, здаецца, хоча гарачай вады...
—Я так і думаў, птамаць, — плюнуў у мыльную ваду Калгасенка. — Маса заўжды хоча нечага нізьменнага. Прымітыўнага. Што ты тут зробіш...
—Я што зраблю? — узьняў голас Мазгаўнюк. — Гэта ты што зробіш, дыктатар ты хераў! Капцы табе прыходзяць! Ты што, не ўсьведамляеш? Не разумееш, чым пахне?
—Дык ты куму свайму за гэта падзякуй, што ты на мяне крычыш! Кумандант сраны! Горад — ад слова гора!
—Дасьць бог, майму куму будзе хутка ўся краіна дзякаваць! — выглядала, што ад прыроды рахманы Мазгаўнюк насамрэч усхадзіўся, што зь ім здаралася ня часта.
—Не, ну не сьпяшайся ўжо так, не гарачыся... — крыху спалохаўся ягонай разьюшанасьці Калгасенка. — Ёсьць жа яшчэ парахно ў парахаўніцах...
—Хіба што парахно! Усю зброю папрадаваў...
—Ня ўсю! Ня ўсю! Толькі амуніцыю... Дый навошта нам зброя? На тых толькі падзьмі — разьбягуцца. Трактары зь мігалкамі пашлем, калі што... — Калгасенка няўклюдна вылез з ванны, і да яго адразу ж падскочылі два здаравенныя ахоўнікі ды пачалі выціраць яго рушніком. — Але ж сорам які перад высокім госьцем! — працягваў Калгасенка. — Усё не як у людзей... Вось і давер табе, Мазгаўно, важную справу! Не, здымаць цябе трэба. Засядзеўся ты на сваёй пасадзе: ня робіш ні халеры, толькі грошы праядаеш...
—Гэта я не раблю ні халеры? Гэта я толькі грошы праядаю? Ты лепш думай, што ты рабіць будзеш, як уладу страціш! Рыдлёўкай махаць пойдзеш?
—Ну чаму адразу рыдлёўкай...
—А чым? Хіба ў цябе мазгі ёсьць, каб нейкую іншую працу выконваць? Усё, гамон табе! Абвяшчаю індывідуальную забастоўку! Патрабую павышэньня акладу!
—Куды табе ўжо аклад павышаць? Пасаромеўся б падначаленых...
Яны сварыліся, як дзьве суседкі, чыя колішняя сварка, прычына якой даўно ўжо была забытая імі абедзьвюма, працягвалася па інэрцыі, з чыста спартовага задавальненьня не застацца ў пройгрышы — і канца б ёй, магчыма, ніколі не было, калі б тут не прывялі Ніка.
—А-а, кум Пацукевіч! — закрычаў Калгасенка з такім задавальненьнем, быццам сустрэў даўняга знаёмага. — Здароў! Ну, нарэшце! Сядай да нас!
Але Нік не зьбіраўся сядаць — дый не было куды. Таму яны перайшлі з ваннага пакою ў больш утульна абсталяваную суседнюю гасьцёўню з канапай, барам і тэлевізіяй. Як толькі Мазгаўнюк сьцягнуў зь Нікавай галавы мех, новараскрыты шпіён адразу паспрабаваў запратэставаць:
—Я пандэмонскі грамадзянін... За што вы мяне тут трымаеце...
—За што трымаем? За адно месца! — зарагатаў Калгасенка. — Ты лепш скажы, чаго ў госьці не прыйшоў, калі Гаспадар цябе клікаў? Пазаўчора, здаецца — га, Міколка?
Нік выглядаў змучана — ён таксама ня спаў цягам усёй ночы, бо сьледчыя не далі яму спаць са сваймі допытамі, і цяпер ледзьве трымаўся на нагах, зь цяжкасьцю варушачы засьмяглымі вуснамі. Ягоныя рукі былі ў мэтах бясьпекі Гаспадара заведзеныя за сьпіну й замкнёныя ў наручнікі.
—Заняты быў... — паціснуў ён плячыма, ня гледзячы на Калгасенку. — Працы шмат...
—Такая ў цябе там і праца! — пасьміхнуўся Гаспадар. — Па шынках швэндацца... Ну, давай, кум прынц, распавядай, не маўчы: як табе спадабалася нашае падземнае царства? Бункеры, казематы, тунэлі, ангары, магістралі, палацы, электрастанцыі? Га?
—Ня больш, чым надземнае... — выціснуў зь сябе госьць.
—Ды ну! Параўнаў ты, канечне... Гэта ж як неба і зямля! Прызнайся ўжо, што не чакаў такога! А што ж ты думаў, братка — мы ж таксама Яўропа, цывілізацыя... Зайздросьціш, напэўна? Але скажу табе па шчырасьці — усё гэта вашыя распрацоўкі, вашыя тэхналогіі. Мы ж патаемна, каб ты ведаў, сябруем з вашымі. Абменьваемся зь імі досьведам: мы ім — гістарычны досьвед, яны нам — навуковы... Будуем агульны, так бы мовіць, яўропскі дом... Які ж дом бяз пограбу — слушна?
Гэтая навіна, здавалася, зусім не зьдзівіла Ніка:
—Цікава толькі... для каго прызначаны... гэты ваш... дом... — спытаўся ён, крыху рытарычна.
—Ну, як сказаць... — адразу пасур’ёзьнеў Гаспадар. — Гэта, так бы мовіць, такі адмысловы дом прыстарэлых. У асноўным, сюды сыходзяць на пенсію тыя, хто ўсё жыцьцё служыў сваёй дзяржаве верна, як апошні сабака. Такія як я во, як Мазгаўнюк...Не пакідаць жа нас паміраць на зямной стыпенсіі!
Бачачы, што ягоныя словы не выклікаюць у Ніка ня толькі зайздрасьці, але й наогул ніякай натхнёнай рэакцыі, першы консул вырашыў, што павінен наблізіць яму зьмест папярэдняй інфармацыі пасярэдніцтвам больш простых і зразумелых для звычайнага вязьня выразаў:
—Разумееш, жыць на паверхні зараз могуць толькі ідыёты. Не крыўдуй, канечне, але гэта факт. Там навокал — спрэс адны пагрозы: радыяцыя, адсутнасьць кіслароду, вада брудная... А тут — усё чысьценькае, экалагічнае, без хімікатаў, бяз генных мутацыяў... Над неўміручасьцю паціху працуем. Неўзабаве наверсе застануцца жыць толькі тыя, хто ня зможа сабе дазволіць жыць пад зямлёй. Альбо, дакладней кажучы, тыя, каму мы ня можам дазволіць жыць пад зямлёй, сярод нас. Гэта ж будзе зусім іншы сьвет, сам разумееш. Так бы мовіць, паралельнае вымярэньне. Гэткі падземны човен, калі заўгодна... З тым толькі адрозьненьнем, што ў нас выходзіць на паверхню ня будзе ніякай патрэбы — чыста на экскурсію... Ты паглядзі, у нас жа тут, пад зямлёй, усё сваё: свае генератары паветра, свой рэактар, экалагічна чыстыя прадукты — усё як у Сцы-Фі. Вось яна, вяршыня чалавечай цывілізацыі... Дакладней кажучы, глыбіня.
—І... за якія грошы ўсё гэта... пабудавана... — млява пацікавіўся Нік, пазіраючы проста перад сабою скрозь вузкую шчыліну напаўпрыкрытых павекаў.
—Як за якія? Ну не за свае ж — за вашыя! Ну, і за ўсярускія часткова таксама. Ты думаеш, як мы прыйшлі да ўлады, нам была гэтая краіна патрэбная? Няма дурных! Мы яе яшчэ на самым пачатку ў арэнду вашым здалі. Чыста пад экспэрымэнтальную лабараторыю. Як толькі Дуумвірат усталяваўся, мы з братам адразу падпісалі з вамі і ўсярусамі кантракт на ўсе кшталты досьледаў: экалагічных, эканамічных, біялагічных, сацыяльных, палітычных... І пасьля гэтага — усё. Цішыня. Табу, сакрэтная зона. Усё моўчкі, усё цішком. Таму ў вас пра нас нічога й ня пішуць, хлопча! Ты што, ня ведаў? І нават не здагадваўся? От табе маеш! А яшчэ вучоны! Чаму вас толькі там на тым Захадзе вучаць?
—Цяпер я разумею... — прастагнаў Нік. — Чаму інфлянталёгію... ніхто ня хоча падтрымліваць як навуковую спэцыяльнасьць...
—Канечне! А ты думаў, хлопча! Там, на паверхні, праводзяцца звышсакрэтныя экспэрымэнты — таксама за вашыя грошы, зразумела. Ды тут, уласна, усё за вашыя грошы, куды ні зірні... Гэта толькі на першы погляд здаецца, што ад гэтай краіны няма ніякай карысьці. Насамрэч, гэта цудоўная пляцоўка для ўсялякіх досьледаў. На расьлінах, на людзях, на жывёлах, на чым заўгодна. Людзі тут ціхія, да ўсяго звыклыя. Гэта па-першае. Па-другое — выкапні...
—Такія як вы...
—Не, я маю на ўвазе — карысныя выкапні. Ды яшчэ лясы, рэкі, азёры... Па-трэцяе, гэта вельмі важная стратэгічная тэрыторыя пасярэдзіне Яўропы. З геаграфічным становішчам, скажу табе, нам вельмі пашанцавала. Разумееш, тут як у шахматах: галоўнае захапіць цэнтр, а потым зь ягонай дапамогай ільга маніпуляваць суседзямі, шантажаваць іх. Спытаесься, як? А так: прапаноўваць сваё хаўрусьніцтва то аднаму, то другому, то трэцяму — хто болей дасьць... Дагэтуль нам вашыя больш давалі, цяпер вось усярусы хаўрус прапаноўваюць — нашто адмаўляцца? Нашто чалавека крыўдзіць — Педафіла, я маю на ўвазе? Хай прыходзяць, бяруць — і ім карысьць, і нам карысьць... Ведаеш, для нас дзяржава — гэта, перадусім, фірма. У вас на Захадзе, зразумела ж — разьвіты скапіталізм... У вас там дзяржава — штосьці накшталт акцыянэрнага таварыства. Кантрольны пакет акцыяў трымае хтосьці адзін, але калі багацее фірма, дык добра ўсім. Ну, дык вось, а ў нас дзяржава — мануфактура, мая прыватная ўласнасьць, а ўсе астатнія — мае найміты. Колькі хачу, столькі плачу, каму не падабаецца — гэць адсюль! Разумнікаў мне тут ня трэба, я сам разумнік. Хай толькі паспрабуюць безь мяне абыйсьціся! А калі фірма прагарыць, дык разьлічвацца будуць усе — так ці не? Так. Проста й прымітыўна.
—Навошта тады казаць... быццам вы дбаеце пра фірму... калі дбаеце толькі пра сябе...
—Паслухай, Міколка, не прыкідвайся такім наіўным! Працаваць усім трэба? Трэба. Значыць, лепей працаваць на мяне, чымся нідзе не працаваць. Праца дае людзкому жыцьцю сэнс — гэтаксама як і прыналежнасьць да пэўнай дзяржавы. Таму трэба, братка, каб дзяржава абавязкова мела нейкую сваю ідэю — для народа. Каб трымаць, так бы мовіць, марку. Не расчараваць свайго спажыўца. Значыць — патрэбная рэкламная стратэгія, іначай кажучы — геапалітычная дактрына. У бальшыні краінаў Яўропы, напрыклад, дзяржаўная ідэя ў тым, што краіна павінна быць багатай, а дзяржава не павінна асабліва лезьці ў справы ейных жыхароў: кожны, маўляў, павінен змагацца толькі сам за сябе. Прынамсі, так дэкляруецца. Зрэшты, у нас гэта таксама дэкляруецца. Але ў адрозьненьне ад вас, у нас традыцыйна лічыцца, што дзяржава павінна пры гэтым быць моцнай, ваяўнічай, і ўсе як адзін павінны быць гатовыя памерці за ейнага кіраўніка. Як ні круці, а багацьце разбэшчвае асельніцтва: потым людзі сумняюцца, ці варта рызыкаваць сваймі жыцьцямі за свайго Гаспадара. Затое з дапамогаю багацьця вы можаце дазволіць сабе купіць усё і ўсіх. Мы — не. Мы нікога не купляем, але й самі непадкупныя. Бедныя, але ганарыстыя. Мы нічога ні ў кога ня просім, бо ўсё прывыклі браць вось гэтымі во рукамі: прыйшоў, убачыў, перамог! Ты ж у Яўропе быў — пытаўся, як яны за нашай акупацыяй сябе пачувалі? Вось так, братка. Калі мы былі разам з усярусамі, усе нас лічылі перадавымі, бо мы іх трымалі пад руляй... Гнілая, я табе скажу, гэтая вашая Яўропа. Няма ў ёй маральнай велічы. Тое самае было і ў гэтай тваёй Інфляччыне, пакуль я не прыйшоў...
—Але Інфляччына... гэта частка Яўропы...
—Абсалютна слушна! Я заўсёды так казаў! А Яўропа — частка Ўсярускай імпэрыі! Хіба не? Павадыр той ваш ды ягоныя спадручныя прапаноўваюць пабудаваць дзяржаўную ідэю на нейкіх там старажытных байках пра рынкавую эканоміку... Марны чын. Нічога не атрымаецца. Нашая інфлянцкая моц — у нашае слабасьці. У тым, што мы падлізваемся да мацнейшага й паразітуем на ягоных вайсковых посьпехах. Мы ж не ўсярусы, каб дазволіць сабе змагацца за ўласныя інтарэсы! У нас няма ўласных інтарэсаў. Таму мы змагаемся за чужыя. Каб адчуць сябе мацнейшымі, нам патрэбны міт аб хаўрусе. Раней гэта быў хаўрус з падлякамі, цяпер гэта — міт аб вечным адзінстве з Усярусіяй. У баі супраць ворага абавязкова патрэбнае адзінства, бо самі мы ні з кім ваяваць ня пойдзем. Толькі не кажы мне, што ў нас няма ворагаў! Ворагі ў нас заўсёды былі й будуць, бо мы іх самі сабе ствараем. Яны нам патрэбныя ня менш, чымся сябры — калі ня больш. Кажуць, быццам вайна халодная скончылася — байкі, нікому ня вер! Яна працягваецца, толькі іншымі сродкамі. Праблема толькі ў тым, што ў ёй ніхто ня можа перамагчы. А калі скончыць яе без перамогі — усё адно, што прызнаць сваю паразу! Вы ўжо там у сябе канец вайны абвясьцілі — значыць, прайгралі. А мы — не. Мы ўсё яшчэ супраць вас змагаемся — пры гэтым самі робім такі выгляд, быццам мы выйгралі. А вы ўжо, дурні, і паверылі, што нас надурылі... Нас не надурыш! Вашая перамога яшчэ вам вельмі дорага каштаваць будзе! Пакуль мы капітуляцыю абвесьцім, вы яшчэ нам дорага заплоціце! За маральнае прыніжэньне! — раскрычаўся Калгасенка. — А пакуль што — плаціце нам грошыкі, інвэстуйце... Вылезе вам усё гэта яшчэ бокам... Гаўна вы нас калі з гэтага падземнага бункеру дастанеце... Ну, ды што там. Можа, і мы з часам падобраем — зьлітуемся...
—Што за трасца... чаму я так доўга сплю... — мармытаў Нік сам сабе, пакуль Калгасенка размахваў рукамі й выкладаў яму асновы сваіх палітычных ідэй. — Ніяк не магу прачнуцца... Ці то я звар’яцеў, ці то ён...
—Што ты там сабе гундосіш? — не зразумеў Калгасенка.
—Ды так, нічога... Я заўсёды думаў, што гэта байкі... наконт падземнага места... А ў вас тут, я бачу, сапраўды... прыватнае пекла...
—Якое там, братка, пекла! — абурыўся Калгасенка. — Я ж табе кажу — гэта рай! Уяві сабе: пры жыцьці патрапіць у лепшы сьвет! Гэта табе ня ў космас паляцець, дзе ўсё адно няма ні халеры... Пра што яшчэ можна марыць? Скажы каму — не павераць, каб такая бедная краіна як наша магла сабе дазволіць рэалізацыю такога грандыёзнага праекту, праўда ж? Менавіта таму да сёньняшняга дня ўсе наверсе, як ты казаў, лічаць гэтае места толькі байкай, легендай мінулых часоў... Але хіба ж прыдумка, скажы ты мне, можа быць настолькі прымітыўнай і падобнай да праўды? Не, насамрэч гэта — ня байка, я табе скажу, гэта — казка! Мара, цуд, сон! Адно праўда: чаго нам там бракуе, дык гэта неба. Такая, брат ты мой, часам скруха... Гэта, бадай, адзінае, што застанецца тым, наверсе. Дык хай яно ім, у такім выпадку, і дапамагае! — зарагатаў ён. — А нам і пад зямлёю няблага! Ну, ды нічога, — зноў пасур’ёзьнеў Калгасенка. — Сёньня, каб ты ведаў — здаем краіну. Пад ключ. Усярусы ў нас яе пераймаюць, замест вяртаньня пазыкаў. Ды нам цяпер ужо ўсё адно — нам і падземнага царства хопіць...
—А што будзе... з вашым народам... — запытаўся Нік.
—З нашым народам? — зьдзіўлена паціснуў плячыма Калгасенка. — Невядома пакуль што. Хутчэй за ўсё, тое самае, што і з вашым: мы яго на Месяц неўзабаве адправім. Альбо на Марс. Абвесьцім Зямлю непрыстасаванаю да жыцьця — што тут круціць, гэта ж, па сутнасьці, праўда — набудуем ім ракетаў дый закінем у космас. Далятуць, не далятуць — якая розьніца? Вяртаньня няма ўсё адно. Можна таксама, канечне, арганізаваць тут, на Зямлі, які-небудзь невялічкі выбух ці іншую катастрофу, дзеля большай пераканаўчасьці... Уяўляеш сабе, яны там у сябе — зірк на манітор, а там ад Зямлі нічога не засталося! Во сьмеху будзе!
—Вы што... насамрэч хочаце... пазбавіць людзей Зямлі...
—Не, ты не зразумеў: мы хочам пазбавіць Зямлю людзей. Табе не здаецца, што людзі занадта доўга яе засіралі?
—Але... гэта ня людзі... гэта вы...
—Мы? А мы што, па-твойму — ня людзі? І наогул, мы толькі загады аддавалі. Хто ж вінаваты, што яны іх выконвалі. Давыконваліся! — Калгасенка ізноў паспрабаваў засьмяяцца.
—А вы не баіцеся... што аднойчы зямля ня вытрымае... і вас усіх заваліць... у гэтым вашым царстве...
—Баімся, — скрушна ўздыхнуў другі консул. — Таму й даводзіцца выдаваць столькі грошай на касьмічныя выпрабаваньні. З гэтай адпраўкай у космас далей цягнуць няма як. Але можа, дасьць бог, і бяз гэтага абыйдзецца. Я асабіста супраць — такія грошы вывальваць абы на што! Усё адно рана ці позна ўсе павыміраюць... Што, пачакаць ужо нельга? Лепш на дасьледаваньне неўміручасьці болей выдаткаваць. Дый навошта рукі крывёю псаваць лішні раз? На паверхні ўжо й зараз няма ніякіх шанцаў выжыць: хваробы, маркоцікі, голад, вайна, клімат ніякі...
—Нічога... — здолеў нарэшце прамовіць Нік пасьля магутнага позеху. — Калі-небудзь павінен прыйсьці асілак... які пачысьціць гэтыя стайні...
—Стайні? — сказаў Калгасенка амаль задуменна. — Выдатная думка... Гэтага нам якраз і не хапала... Мазгаўнюк, занатуй: зрабіць падземныя стайні. Супэр! Дзякуй, Міколка! Адразу відаць, што прынц — дзяржаўніцкае ў цябе мысьленьне! Здымі зь яго наручнікі, Мазгаўнюк — навошта такая жорсткасьць, сапраўды... Але пра стайні яшчэ пагаворым пасьля. Ты лепей спачатку скажы Гаспадару, Міколка: што гэта во за цыдулка? Га? Як гэта называецца? Растлумач Гаспадару! «Ваш пляменьнік у нас патрабуем» і гэтак далей. Хто нам, па-твойму, яе дасылае? Лібэртынскае войска?
—Н-ня ведаю... — пакруціў галавой Нік, трымаючы цыдулку вольнай рукой, якая пасьля доўгага знаходжаньня ў жалезе зусім не хацела яго слухацца. — Упершыню бачу...
—Бач, дурняў з нас робіць! — нэрвова рагатнуў Калгасенка. — Тут яго вызваліць патрабуюць — а ён нават ня ведае, хто!
—Хтосьці жартуе... Каму я патрэбны...
—Сьціплым яшчэ прыкідваецца! Як «каму»? Ты ж у нас прынц, Міколка! Інфлянцкі прынц!
—Што вам ад мяне трэба... Дазвольце мне паспаць... Калі ласка... Ці я ўжо сплю... Мне гэта ўсё мроіцца...
—Мроіцца яму! От, жартаўнік! Таксама люблю гумарыстаў. У мяне іх тут во нават цэлая калекцыя. Дзе яны? Пакліч іх сюды, Мазгаўнюк!
Дзьверы адчыніліся, і некалькі дужых целаахоўнікаў упіхнулі ў памяшканьне чатырох зьяднаных ланцугом аднолькава апранутых людзей сярэдняга веку — тых самых, што ўначы гулялі з Калгасенкам у карты.
—Знаёмцеся, хлопчыкі: Мікола Пацукевіч, прынц інфлянцкіх жабракоў, — Нік прымусіў сябе зірнуць на іх: ён з намаганьнем пазнаў у іх чатырох дзеячоў жапазіцыі, якіх ужо цэлы год афіцыйна шукала, а на самай справе хавала інфлянцкая СС. — А гэта — героі супраціву. Ахвяры, як вы там у сябе кажаце, дыктатуры. Зьніклі — і як зямля завярнула — цішыня... Праўда, хлопцы? Дык што, Мікола, з кім ты ўчора позна ўвечары быў у рэстарацыі? Адказвай, птамаць!
—З адной вашай агенткай...
—Якой такой агенткай? — вылупіў вочы Калгасенка. — Як ейнае прозьвішча?
—Ня памятаю... Зваць, здаецца... Яна.
—Мазгаўнюк! У нас ёсьць такая агентка — Яна?
Мазгаўнюк паварушыў бровамі: —Здаецца, не.
—А нічога больш канкрэтнага ты пра яе ня ведаеш? Яна! У нас поўны Другарад усялякіх Ян! Дзе ты зь ёю пазнаёміўся?
—Ня памятаю...
Нік гаварыў, як быццам загіпнатызаваны, і вельмі нагадваў нейкага мэдыюма — сакрэтнага агента тагасьветных сілаў.
—Слухай, я з табой ня ў гулькі гуляюся, Тваю Высокасьць, — пахмурна нагадаў яму Калгасенка, беручы са срэбнага падносу шчопаць белага пылу. — Хочаш спаць — занюхні во какі, адразу прачнесься. Будзеш? — працягнуў ён Ніку паднос, але той адмовіўся рашучым рухам галавы. — Ну, глядзі, як хочаш, — незадаволена сказаў Калгасенка. — Але ўлічы, што нам трэба пратрымацца, каб праз тры гадзіны быць у форме. Педзічка ж прыедзе, трэба яго сустрэць... А-А-А! — прастагнаў ён, зафіксаваўшыся. — Боская штучка! Дарэчы, наконт Педзічкі, Мікола! У Гаспадара ёсьць да цябе яшчэ адно сур’ёзнае пытаньне! Я тут быў Педзічку паабяцаў падаруначак — кніжку адну... Начытаны ён у нас, халера, грамацей... Партыярх усё-ткі, што ні кажы... Дык вось: ёсьць у нас зьвесткі наконт цябе, што ты цікавісься нашай літаратурай, асабліва старажытнай... Гэта праўда?
—Ёсьць такі... грэх...
—Ну, гэта яшчэ не такі вялікі грэх, — усьміхнуўся Калгасенка. — Але вось скажы ты мне лепей, што табе вядома пра гэтую... як яе там, Мазгаўнюк?
—Імаверскую кнігу.
—Так: Імаверскую кнігу?
—Гэта... такая старажытная кніга... я яе тут шукаў...
—І што — знайшоў?
—На жаль, не...
—Брэша ён, Гегемонавіч, — улез у размову Мазгаўнюк. — Яго ўся восьмая рота бачыла, як ён кіраваўся з гэтай кнігай у пакеце да рэстарацыі побач з «Абстынэнтам».
—Дык што скажаш, Міколка? Гэта праўда ці не?
—Што вы... маеце на ўвазе...
—Што, што! — здавалася, Калгасенка траціць зь ім усялякую цярплівасьць. — Што ты кніжку тую знайшоў! Як яе маць... ды неістотна... А Гаспадару прызнавацца ня хочаш! У гулькі з Гаспадаром гуляесься! Ану, адказвай: куды ты яе падзеў?
—Я яе... выкінуў...
—А-а! Дык значыцца, яна ў цябе ўсё-ткі была? — узьюшыўся Гаспадар. — То навошта брахаць? Гаспадар жа з табой па-чалавечы размаўляе, можна сказаць, як манарх з манархам — а ты? Ці мне кáта паклікаць? О дзе людзі, га! Будзеш тут з вамі жорсткі!
—Чакай! Як гэта — выкінуў? — ня ўцяміў Мазгаўнюк. — Куды выкінуў?
—У ванітаз... спусьціў...
Калгасенка, Мазгаўнюк і ўсе прысутныя, улучна з чатырма зьніклымі палітычнымі апанэнтамі, услупянелі, пазіраючы на Ніка шырока вылупленымі вачыма.
—Не, ну ты вандал! — нарэшце падскочыў на канапе Калгасенка: бракавала двух сантымэтраў, і ён дакрануўся б галавою да столі. — Не чакаў я ад цябе такога, Пацукевіч! А яшчэ гісторык! Расстраляць цябе за такое мала!
—Гэта была... падробка... — хітануў Нік галавой, нібыта дзюбнуўшы носам ува сьне. — Сярэдзіна нашага стагодзьдзя...
—Ат! — раздражнёна махнуў рукою Калгасенка. — Падробка, не падробка — Педзічку якая розьніца? Уся гісторыя Ўсярусіі — адна вялікая падробка... Але ж ён мяне заб’е! — залямантаваў Калгасенка. — Ён два разы ўчора па тэлефоне нагадаў, каб я не забыўся на кнігу! І што ж мне цяпер рабіць? Што ж я цяпер партыярху Педафілу перад усім народам падару, ціамат? — Гаспадар прыкінуўся задуменным. — Так ён мне душу з гэтаю кнігай даставаў...
—Сраку яму цяпер пацалуй, свайму Педафілу, — прабуркатаў сабе пад нос незадаволены Мазгаўнюк.
—Сраку, кажаш? — зірнуў на яго другі консул. — Гэта думка. Хаця гэта лепей адкласьці на неафіцыйную частку, я лічу...
—А навошта яна... партыярху Педафілу... — запытаўся Нік.
—Навошта? — Калгасенка зірнуў на свайго вязьня зь непаразуменьнем: выглядала, што ён настолькі быў звыклы выконваць усе жаданьні партыярха Педафіла, што нават не задаваў сабе такога пытаньня. — А чорт яго ведае, — паціснуў ён плячыма. — Толькі ён мне, збачэнец гэты, сказаў, што пакуль я гэтую кнігу не знайду, ён Хунію са мной не падпіша, разумееш? А я сабе зараз такой раскошы як незалежнасьць дазволіць не магу — надта ж мы выдаткаваліся на пабудову нашага сьціплага бункера... Трэба пазыкі вяртаць, чорт пабірай... Карацей, альбо кніга, альбо ён мяне здыме к ябені мацеры і ў Клааку на суд пашле — нічога, што я з табой так па-простаму? Божа мой Божа! Што ж ты нарабіў, Міколка! — загаласіў па-вясковаму Калгасенка, і па ягоных вусах пацяклі буйныя сьлёзы. — У гэтай кнізе, можа, было ўсё маё ўратаваньне! Навошта ж ты яе выкінуў, паскуднік ты такі? Усю будучыню нашай з Мазгаўнюком краіны спусьціў у ванітаз, ды яшчэ й разам зь мінуўшчынай! Не, ну добра — я такі, але ж ты — вучоны, кандыдат навук! Расчараваў ты мяне, Міколка, ой, расчараваў... Ну, ды трасца зь ёю, — уздыхнуў ён нарэшце з палёгкай, выціраючы сьлёзы насоўкай. — Нічога ўжо ня зробіш. Педзічка як-небудзь пераб’ецца. Мы яму ў якасьці кампэнсацыі каня падорым з братавых стайняў. Га, Мазгаўнюк? А то ў яго ў парламенце ўсяго толькі адзін — га-га-га! Чаго ты не сьмяесься, Мікола? Сьмейся, калі Гаспадар жартуе! Забудзьмася, хлапцы, пра ўсё благое! Пайшло яно ўсё ў сраку — Педзічка, кніга, Уладзя! У нас сёньня сьвята — апошні працоўны дзень! Якіх тры гадзіны да канца афіцыйнага консульскага тэрміну! Мэта дасягнутая: пятнаццаць гадоў уладараньня прайшлі, на паўстаронкі ў падручніку гісторыі гэтага хопіць. Хай мяне цяпер Педзічка хоча здымае, хоча не здымае — мне ўсё адно ўжо тая ўлада да аднаго месца: да сракі. Пайшла яна к альмамацеры, гэтая Інфляччына — нацешыўся ўжо, колькі можна... — Калгасенка разваліўся на канапе, шырока расставіў рукі й абняў чатырох сваіх палітычных вязьняў. — Вы нават сабе не ўяўляеце, сябры мае, як добра сысьці на пэнсію! Дый яшчэ ў такім адносна маладым веку! От, нагуляюся ўжо — у Яўропу паеду... А то сяджу тут у гэтай Інфляччыне, як той пацук — прабач, Мікола, — у сьвеце ніколі ня быў: ня клічуць, падлы, у госьці... Вось табе й займай афіцыйную пасаду! То што, Міколка? Паедзеш са мной у Яўропу? Пакажаш мне там, што ды як... Рабіць табе ўсё адно больш няма чаго — кніжку ж ты сваю зглуміў, дый па ўсім... Ды не хвалюйся, мы новую напішам. Пра тое, як я кіраваў Інфляччынай. А што? Толькі давядзецца табе зьмяніць кваліфікацыю: замест старажытнай літаратуры пачаць займацца сучаснай... Чакай, мы з табой яшчэ й Шнобелеўскую прэмію атрымаем! Я табе свае ўспаміны надыктую, ты іх адрэдагуеш, як сьлед, выдасі там у вас на Захадзе — такі бясцэлер атрымаецца! Хіба не? Уяві сабе тытул: Абакула Гегемонавіч Калгасенка. «Як я быў бацькам нацыі». Гучыць, трасца яго матары! Га? Гучыць — як ты лічыш? Магчыма, ты будзеш са мной нязгодны, Міколка, але я лічу, што пры мне гэтая дзяржава й гэты народ перажылі, хай за сьвятымі спачываюць, свой залаты век. Зразумей: упершыню за ўсю гісторыю просты інфлянцкі хлопец дарваўся да ўлады — і бачыш, што з гэтага атрымалася! Хіба гэта ня добры прыклад для будучыні? Калі б мне вось толькі яшчэ не перашкаджалі кіраваць усялякія там... — Калгасенка зірнуў на чатырох зьяднаных ланцужком маўчуноў. — Вунь яны, сядзяць! А ты ведаеш, у чым розьніца паміж мной і імі? У тым, што яны хацелі рабіць тое самае, што я, але пры гэтым дамагаліся, каб іх лічылі добрымі, каб іх усе за гэта любілі... Я ж не хачу, каб мяне любілі. І вынік — усе мяне любяць: прынамсі, за маю шчырасьць. Такі гэта ўжо, братка, народ. Зь ім іначай нельга. У гэтай краіне ўсе разумеюць толькі мову дубца, — Калгасенка ўзяў з падносу яшчэ какі. — Скажу табе шчыра, Міколка: калі б ад мяне залежала, дык я б цябе ў якасьці свайго наступніка пакінуў, далібог! Падабаесься ты мне! Малады, несапсаваны, інтэлігентны... Не пакідаць жа ўсё Педзічку ды гэтаму даўбаёлупню Мазгаўнюку — выбачай, Ахламонавіч... Але ёсьць у мяне да цябе, Міколка, у гэтай сувязі яшчэ адно, цяпер ужо апошняе пытаньне...
—Ня ведаю я, што гэта за цыдулка...
—Ды халера зь ёй, з той цыдулкай, забудзься пра яе! Тут іншая справа. Ты ж ведаеш, што ў вашай Пандэмоніі, іці яе маць, нашая дзяржава ўсё яшчэ не прызнаная?
—Ведаю...
—Ведаеш. А чаму не прызнаная? Слушна. Таму, што існуе Імпэрыя Заходзячага Сонца. А хто ў нас прынц, нашчадак кароны?
—Павадыр...
—Не кажы мне пра яго! Павадыр! Хто ён такі? Узурпатар гэта, а не нашчадак! Нашчадак кароны ў нас — ты! І што з гэтага выплывае?
—Нічога...
—Памыляесься. З гэтага выплывае, што ты павінен перад падпісаньнем Хуніі публічна адмовіцца ад пасаду на маю карысьць. Зразумеў? Калі хочаш дадому жывым вярнуцца, канечне. Ну, як табе такая ідэя?
—Ніяк...
—Дарма! Ты ўсё-ткі падумай. Казематы ў нас халодныя, суды доўгія... Лепей пагаджайся на маю прапанову. Бо іншага выйсьця ў цябе няма. Ну падумай сам, што табе варта выйсьці й сказаць: здаюся, браткі! Задушыцеся вы са сваёй імпэрыяй! Мне дадому трэба! І ўсё, паедзеш сабе дамоў. Людзі табе яшчэ і ўдзячныя будуць! Гісторыя цябе апраўдае, Пацукевіч! А паедзеш у Пандэмонію — ліставацца будзем... Такіх патрыётаў Інфляччыны, як ты, мала ўжо засталося. А нам ужо даўно патрэбны ў Пандэмоніі свой чалавек. Разумееш? Пагаджайся!
—А што калі... я вазьму... і заяўлю аб сваіх правох... на інфлянцкі пасад... — прамармытаў Нік.
—О! Чулі вы яго? — зарагатаў Калгасенка. — Прынц прачнуўся! Дзяржаўны дзеяч! Ачуняў! Не сьмяшы курэй, Мікола: аб якіх правох? На які пасад? Што ды выдумаў? Кніжак мо абчытаўся? Лепш бы ты меней таго старога манархіста Нэпмана слухаў! Ты, напэўна, лічыш, што палітыка — гэта гульня, якая датычыцца мінуўшчыны, перадзелу мапаў, гісторыі... Што галоўная мэта палітыкі — гэта сачыць за функцыянаваньнем музею, якім ёсьць у тваім разуменьні дзяржава... А я ж табе казаў ужо: дзяржава — гэта, перадусім, фірма. Штосьці накшталт казіно, чый гаспадар павінен умець абабраць кожнага няўмелага наведніка. Дакладней, аббяруць спэцыялісты: табе трэба толькі рабіць выгляд, што нічога такога, уласна, не адбываецца... Таму ў цябе, Міколка, і няма ніякіх шанцаў быць імпэратарам — залішне ты, братка, наіўны. Ты яшчэ, ня дай божа, новыя свабодныя выбары абвесьціш! Ты толькі падумай: як ільга давяраць нашаму народу такую важную рэч, як выбары свайго кіраўніка? Скажы шчыра, Міколка: няўжо ты лічыш, што ў вас штосьці йначай? Кінь! Ты мяне расчароўваеш! Зірні: адзіны мэханізм кантролю над дзяржавай пры вашай дэмакратыі — выбары. А маніпуляваньне выбарамі — гэта ж нашая спэцыяльнасьць! Тэхналогію іхнай фальсіфікацыі мы распрацавалі тут, у нашай лабараторыі, а потым прадалі вам, і яна цяпер у вас з посьпехам выкарыстоўваецца. Але гэта, скажу я табе — пыл у параўнаньні з тымі распрацоўкамі ў галіне ўплыву на мазгі масаў, калі яны толькі ў іх ёсьць, што зараз ажыцьцяўляюцца ў вас! Я наогул, дзіўлюся, які мае сэнс пасьля ўсяго гэтага называць мяне сёньня дыктатарам! Гэта проста зьдзек! Нахабства! Цынізм! Усюды ў сьвеце ўжо даўно зразумелі, што гульня ў дэмакратыю павінна мець добрага рэжысэра. А быць гэтым рэжысэрам ніхто, апроч дзяржавы, няздольны. А кіраваць дзяржавай, як ты сам разумееш, няздольны ніхто, акрамя нас — нашчадкаў вялікага Гегемона Калгасенкі, у якіх вялікадзяржаўніцкі талент закладзены ў генах! Геніяльныя ўсярускія суседзі гэта першымі зразумелі. А зь іхнай падтрымкай падмануць наш народ, які да нас, можна сказаць, быў што да досьведу перадвыбарчай барацьбы поўным нявіньнікам, не стварала ніякай вялікай цяжкасьці — праўда ж, Мазгаўнючок? Вось так! А ты думаў! За якія два гады мы з Мазгаўном дамагліся ад народа поўнай паслухмянасьці. Так што цяпер, братка, у гэтай краіне народ — гэта я. А голас народа, як вядома — голас бога. Такім чынам, выходзіць, што бог — гэта я, — выглядала, што гэтая думка вельмі спадабалася самому Калгасенку, і ён нават паглядзеў на сябе ў сваё кішэннае люстэрка. — Між іншым, каб ты не падумаў, што я такі нясьціплы, так ня толькі я лічу — так у нас кожны лічыць... Раней, праўда, мы былі ўдваіх з братам, але цяпер усё значна больш спрасьцілася — роўна ў два разы, хе-хе... Так што з такімі поглядамі, як у цябе — кінь, куды табе быць імпэратарам! І што табе гэта, наогул, дасьць, не разумею? Якая рацыя кіраваць краінай, у якой ужо няма чаго красьці?
—Дзякуючы вам...
—Канечне, дзякуючы мне — а каму ж яшчэ?
—Яшчэ тым... што дапусьцілі вас... да ўлады...
—Паспрабавалі б яны мяне не дапусьціць! Я б на іх тады паглядзеў! Ты ведаеш, якая тады была сытуацыя? Крытычная, безвыходная: карацей — такая самая, як і цяпер. Уяві сабе: вялікая Ўсяруская імпэрыя развалілася. Усюды здрада. Галоўны штаб аддае загад аб капітуляцыі. А ты — камандзір узвода. Дакладней кажучы, дырэктар скотнага двара. Сядзіш, так бы мовіць, у глыбокім акопе. За сорак гадоў твайго жыцьця ў цябе ніводнага разу ня ўзьнікла сумневу ў будучай перамозе — ты ж не ынтэлектуал які-небудзь, каб абмяркоўваць загады ды сумнявацца! Ад першага дня табе было ясна, дзе свае, а дзе чужыя, дзе добрыя, а дзе поўныя гаўнюкі. Усё жыцьцё ты прысьвяціў адной мэце: стаць героем вайны й дажыць да перамогі, каб пасьля магчы распавядаць сваім дзецям і ўнукам аб тым, якім цяжкім было змаганьне. І тут, не пасьпеў ты ўвайсьці, што называецца, у смак, як табе гавораць: канец! Вайна скончылася! Мы прайгралі. Ды як гэта прайгралі? Хіба можа дабро прайграць? — вочы Калгасенкі, і без таго чырвоныя ад нядосыпу, яшчэ больш наліліся крывёю. — Хто мог аддаць такі загад?, пытаесься ты. Хто здрадзіў? І даведваесься горкай праўды: тыя, каму ты верыў. Тыя, чыім загадам ты падпарадкоўваўся. Карацей, твае камандзіры: баязьліўцы, што паказалі сябе нявартымі сваёй пасады. А ты яшчэ не пасьпеў заслужыць ніводнага медаля, не пасьпеў выйграць ніводнага бою! Крыўдна! Горкія сьлёзы наварочваюцца на твае вочы, бачачы, як твае баявыя таварышы, старая гвардыя, мужныя ваяры, марай якіх было аддаць сваё жыцьцё за вялікую Айчыну, здымаюць мундуры, складаюць зброю й разыходзяцца па хатах, да сваіх жонак... Ганьба! І тады табе хочацца толькі аднаго: от каб табе зараз быць на месцы тваіх генералаў! Узьняць радзіму з каленяў, асабіста ўзначаліць супраціў! Ды ў вас у Няўмеччыне ці дзе там, я ўпэўнены, тое самае ж было пасьля паразы: гонар змушаў маладых афіцэраў сканчаць жыцьцё самагубствам альбо аказваць бессэнсоўны, але тым больш гераічны супраціў пераможцам... Гэтаксама пачуваў сябе і я ў тыя часы... Ведаеш, што такое быць салдатам, хлопча? Салдат — гэта табе не які-небудзь жаўнер! Гэта, між іншым, ня тое самае! Салдат, братка — гэта той, у каго ніколі не ўзьнікае сумневу ў перамозе! Гэта той, хто ніколі не пытаецца ў сябе, ці мае змаганьне нейкі сэнс — усялякае змаганьне мае сэнс! Салдат — гэта той, хто прывык слухацца загадаў і верыць свайму камандзіру, як роднаму бацьку. Толькі так выйграюцца войны! — у Калгасенку яўна прамаўляў цяпер былы вайсковец. — Гэта ў вас там, на Захадзе, усё за грошы! А чаму? Таму, што вам няма за што змагацца! А нам ёсьць за што! У вас там гісторыя скончылася, а ў нас толькі пачынаецца. Нам тут не да дэмакратыі! Усе, хто ў вайсковы час пачынаюць скардзіцца, абмяркоўваць загады, паліваць гразёй свайго камандзіра — усе ідуць у расход!
—А вы пыталіся... у вашых грамадзянаў... ці хочуць яны... ваяваць...
—А ты сам у іх пайдзі ды спытайся! Канечне, хочуць! Іхныя бацькі хацелі — і яны хочуць! Традыцыя, братка! А тут яшчэ некаторыя ад службы спрабуюць ухіляцца, прафэсійнага войска патрабуюць! Гаўна! Ніякай рэформы! Рэфармаваць нашае войска азначае рэфармаваць грамадзтва — на гэта мы ніколі ня пойдзем! Што можа быць для іх лепшага, чымся загінуць у баі пад асабістым кіраўніцтвам Гаспадара? Дзякуючы гэтай вайне іхныя мізэрныя, нічога самі па сабе ня вартыя жыцьці набываюць агромністы, гістарычны сэнс. Яны мне за гэта павінны быць яшчэ і ўдзячныя!
—Няўжо іхныя жыцьці... ня маюць для вас... зусім ніякай каштоўнасьці... — Нікава рука незаўважна пацягнулася да срэбнага падносу, дзе яшчэ заставалася невялічкая гурба белага пылу.
—Ды ты жартуеш! — залямантаваў Калгасенка. — Якую яны могуць мець каштоўнасьць? У якім грамадзтве яны, па-твойму, вырасьлі? Яны вырасьлі й былі выхаваныя ў грамадзтве, у якім жыцьцё асобна ўзятага чалавека ніколі ня мела, ня мае й ня можа мець ніякай каштоўнасьці! І самае сьмешнае, што ў дзевяноста выпадках з ста так яно і ёсьць! Больш таго: грамадзтва гэтае ўпарадкаванае так, што ніхто ў ім нават ня можа й марыць аб тым, каб ягонае жыцьцё мела нейкую там каштоўнасьць! Якую каштоўнасьць мае жыцьцё простага салдата ў баі, дзе можа запроста загінуць сто тысячаў чалавек на працягу паўгадзіны? Ніякага! Я лічу, што ўсе грамадзяне маёй краіны павінны пачуваць сябе мёртвымі ўжо пры жыцьці — тады яны будуць добрымі салдатамі. А тых, хто ня хоча змагацца з намі плячом да пляча, мы караем як здраднікаў і дэзэртыраў. Выкараняем гнілы індывідуалізм і сэпаратызм. Ніякага жыцьця не шкада дзеля перамогі! Ніякага шкадаваньня сябе самога! Усе для фронта, усе для перамогі! А ты прапаноўваеш, каб мы здалі свой кавалак фронту? Каб менавіта мы, інфлянты, здрадзілі Вялікаму Брату й зганьбілі сябе ў вачох сусьветнай гісторыі? Ні ў якім разе! Не дачакаецеся! Увесь сьвет пазірае на нас!..
—Але за вашымі сьпінамі той ваш Вялікі Брат, — перабіў яго Нік раптоўна зьмененым, упэўненым голасам, — даўно ўжо дамовіўся аб здачы зброі, між тым як вы ўсё яшчэ «трымаеце фронт». Змагацца за яго ня мае ніякага сэнсу. Вы даўно прайгралі. Усё, што вам зараз патрэбна — гэта зь як мага большай выгадай для сябе здаць свае пазіцыі. Усё адно каму: Вялікаму брату ці ягоным заходнім хаўрусьнікам. Што вы, уласна, і робіце. Прычым лічыце, што ад гэтага выйграе вашая краіна, тым часам як выйграеце толькі вы самі. Тыя, каго вы ўвесь гэты час падманвалі, вашыя падначаленыя й салдаты, не атрымаюць нічога за сваё змаганьне. На іхныя плечы ляжа ўся цяжкасьць вашай паразы, спрычыненай бяздарным кіраўніцтвам вашых папярэднікаў. Пры ўсіх вашых генеральскіх амбіцыях, вы — толькі звычайны салдат, які няздольны да самастойных рашэньняў і непрыдатны да камандваньня. Зірніце на вашых жаўнераў: яны сьмяюцца з вас. Праз вашую гульню ў апошняга героя прайгранай вайны вымушаныя пакутаваць усе. Насамрэч, з вамі ніхто ўжо не змагаецца, бо ніхто не ўспрымае вас як сур’ёзнага суперніка. Вы нагадваеце партызана, які ня ведае аб тым, што вайна ўжо скончылася, і ўсё яшчэ закладае міны пад рэйкі, бадзяючыся па лясох і баючыся людзей. Нашмат большым подзьвігам было б захаваць вашае войска й дамагчыся годных умоваў капітуляцыі. Аднак на гэта вы няздольны, бо вы не палітык — вы звычайны ваяка. Увесь ваш подзьвіг палягае ў тым, што вы імкняцеся спыніць ілбом паравоз. Замест гэтага вам варта было б прычапіць да яго ваш стары спарахнелы вагон з пашчапанымі буферамі — вашую краіну...
Калгасенка зрабіў Мазгаўнюку незаўважны знак, і генерал кінуўся на Ніка, закруціў яму руку й зваліў яго на падлогу, зноў спрабуючы насунуць яму на галаву мех.
—Капітуляцыя?! — зароў Калгасенка, устаючы на канапе ва ўвесь рост. — Капітуляцыя роўная сьмерці! А я — несьмяротны!—ударыў ён сябе ў грудзі. — Мая мэта — неўміручасьць! Слава! Гісторыя памятае толькі пераможцаў! Зашпілі яму наручнікі, Мазгаўнюк — хопіць зь ім нянькацца! Хіба вялікі дзяржаўны дзеяч створаны дзеля капітуляцыі!? Не сьмяшы курэй, Пацукевіч! Роля вялікага палітыка палягае ў тым, каб перамагаць, перамагаць і яшчэ раз перамагаць! А будзеш трындзець, дык скончыш, як гэтыя во маўчуны! Не пагляджу, што ты пандэмонскі грамадзянін! Думаеш, чаму яны ўвесь час маўчаць? Бо дабалбаталіся! Вось яна, жывая гісторыя! Гэй, вы! Ану, прэч адсюль! — чатыры героі барацьбы з Калгасенкамі, зьяднаныя ланцужком, паслухмяна пацялёпаліся да выхаду. — Можа, ты хочаш стацца адным зь іх? Ня хочаш? Тады раю табе: у наступны раз так шмат какі не бяры. І не забывайся, што мае ворагі — гэта таксама й ворагі народа. Ты ж ня хочаш са мной варагаваць, праўда? Вось бачыш. Тады вырашай: альбо ты з намі, альбо супраць нас. Трэцяму не дамо. Толькі не забудзься, што супраць цябе рыхтуецца абвінавачаньне ў міжнародным тэрарызме — праўда, Мазгаўнюк? Што, зьдзіўлены? А ты што сабе думаў? Скажы: хочаш быць тэрарыстам?
Нік адмоўна паматляў мехам на галаве.
—Ня хочаш? А давядзецца! Ты думаеш, хто забіў першага консула? Мы з Мазгаўном, як у вас там на Захадзе пішуць? Памыляесься: тэрарысты! Тыя, хто хоча пазбавіць нашыя хаты спакою, парушыць усталяваны канстытуцыйны лад! Патрапіць сёньня ў тэрарысты — няма горш. Але калі хочаш — дамо табе такі шанец, нам не шкада. Дарэчы, вось і доказ: ліст ад тваіх кумпаноў, якія патрабуюць цябе вызваліць у абмен на майго пляменьніка. Гэта што, па-твойму — не тэрарызм? Тэрарызм! Што маўчыш? Ня хочаш быць тэрарыстам? Тады адмаўляйся ад кароны. І не забудзься сказаць гэтым сваім прыхільнікам, каб адпусьцілі майго пляменьніка, хай ня мучаюць дарма хлопца — усё адно ім гэта нічога ня дасьць. Імпэрыі Заходзячага Сонца больш няма. Так што рыхтуй прамову, маленькі прынц! У цябе яшчэ... — Калгасенка зірнуў на гадзіньнік аднаго з ахоўнікаў, — дзьве з паловай гадзіны часу.
1999-2004
(У 2004 годзе рукапіс раману быў уганараваны прэміяй Янкі Юхнаўца.)
