Мне сніцца музей Багдановіча
Сніцца па-рознаму.
Час цяперашні, я з 1998 года не працую ў музеі, а мне кажуць: «Вядзі экскусрсію!» Разумею, што ўсё ведаю, выходжу на экспазіцыю — а там зусім не так, як было, там рознаўрозневае ўсё — лесвіцы, пераходы, спускі, пад’ёмы, партрэты невядомых. І незразумела, дзе пачатак. Вазы з букетамі і жанчыны ў форме, падобнай на міліцэйскую.
Сон, варыянт другі, — на экспазіцыі ўсё як раней, але людзі на фатаздымках рухаюцца, старонкі кніг варушацца, і дзіўны ветрык, невядома адкуль, а экскурсантаў няма, усё, што я гавару — я гавару сама сабе.
Ёсць іншыя сны, дзе ўсё жывое і добрае, ёсць сны-ўспаміны, сны-згадкі, сны, якія вяртаюць у тую рэальнасць — з гукамі, адчуваннямі, водарамі.
Белы снег на тэракотавых дахах Траецкага прадмесця, водар снегу.
Крыкі кірляў над Свіслаччу.
Сумесь водараў кавы, старых кніг і старой мэблі.
Адучуванне сумесі воску і скіпідару, якім мы з Алесем Бяляцкім нашаравалі парэнчы, што вядуць з падвалу да экспазіцыі, — гэта тая парадная лесвіца, дзе люстра «Вянок».
Дым ад цыгарэтаў у сутарэннях — тады там курылі.
Адчуванне дотыкаў да пластмасавых выключальнікаў у шчытку — адно па адным я ўключаю святло ва ўсіх музейных пакоях, калі прыходжу на дзяжурства і змяняю начнога вартаўніка. Гэты час, калі ты ў музеі адна, хвілін 40, — самы незвычайны. Правяраеш, ці ўсё ў парадку на экспазіцыі. Не асабліва ўгляешся ў вочы на фотаздымках — старэйшыя калегі папярэджвалі: не трэба глядзець у вочы на старых фотаздымках.
Важкі ключ — адмыкаю вялікую паштовую скрыню на сцяне. На адрас музея ідзе штодня шмат лістоў — не толькі ў музей, але і ў газету «Свабода», якая арандуе пакой, першы злева ад службовага ўваходу.
Абрысы Верхняга гораду бачныя праз вакно, дзе месцілася музейная «кухня» і пілі гарбату — гэта другі паверх, пераход між двума будынкамі, з якіх складаўся музей. Верхні горад з гэтых вокнаў. Вежы Катэдральнага касцёла выраслі за час маёй працы ў музеі. У 1990 годзе гэта — квадратная будыніна, спартовыя залы. А пасля з’явілася тое, пра што марылася — касцёльныя вежы. Часам я думала так: вежы з’явіліся незалежна ад таго, марыла я пра іх ці не — хаця гэта было ўвасабленне маіх мараў яшчэ 1986 года, калі я з 4 інтэрната на Машэрава хадзіла міма Катэдральнага касцёла на філфак. З акна музейнай кухні ў ранішнім тумане новыя вежы выглядалі як сімвал перамогі Веры над Бязвер’ем, яны давалі надзею на адбудову ўсяго, чаго не хапала.
Таямнічая постаць
Упершыню верш Максіма Багдановіча я пачула ў пад’ездзе дома № 106 па вуліцы Савецкай у Гомелі. Мы сядзелі на прыступках, якія вялі на гарышча. І Лена, суседка, сказала, што зараз прачытае мне верш, ён па-беларуску, але хай мяне гэта не бянтэжыць: хаця звычайна беларускія вершы «непрыгожыя» (быў тады ўстойлівы стэрэатып пра беларускае як пра другаснае), але гэты верш — выключэнне. Прачытала верш «Слуцкія ткачыхі». Быў 1978 год.
Пасля маці паказала мне рандэль «На могілках» — «Амур і сумны і прыгожы стаіць з павязкай на вачах ля склепу». Верш быў у зборніку, набытым у 60-я гады ў Маскве ў кнігарні з літаратурай народаў СССР. Мае бацькі вучыліся ў Маскоўскім універсітэце, дзе навучаліся студэнты з усіх рэспублік, і ў 60-я гады ў гэтым асяродку ўзнікла мода на ўсё нацыянальнае. Моднымі былі літоўскія мастакі — Чурлёніс, Шымоніс. Таксама студэнты імкнуліся падкрэсліць сваю нацыянальную адметнасць, мелі ў сябе кнігі на нацыяльных мовах. Так першы зборнік Максіма Багдановіча, які трапіў да мяне, быў набыты ў Маскве.
У 1985 годзе перад самымі школьнымі выпускнымі іспытамі пачала чытаць кнігу Міхася Стральцова «Загадка Багдановіча». Постаць Багдановіча была прыцягальнай, таямічай і містычнай, а ўсё загадкавае, таямнічае і містычнае вабіла мяне. І тады з’явілася мара: чытаць Багдановіча, і пра Багдановіча, і пра ўсё, што звязана з Максімам Багдановічам і ягоным бацькам Адамам Багдановічам. Вось загадала я тады жаданне, якое спраўдзілася — праз пяць з паловай гадоў.
У 1990 годзе Алесь Бяляцкі запрасіў на працу ў Літаратурны музей Максіма Багдановіча ў Мінску.
Люстэрка экспазіцыі адбівае колішняе жыццё, якога ўжо няма — няма людзей — і згадкі пра іх захоўваюць толькі старыя будынкі, архіўныя дакументы, музеі ды кнігі. Як таямнічае «Возера» ў Максіма Багдановіча:
Як у нязнаны свет акно,
Ляжыць, халоднае, яно,
Жыццё сабою адбiвае
I ўсё, што згiнула даўно,
У цёмнай глыбiнi хавае.
Музей: 1990 год, святло, цемра і кола чытання Максіма Багдановіча
У 1990 годзе ў Літаратурным музеі Максіма Багдановіча ўжо працавала мая сяброўка Алена Кісялевіч, я заходзіла да яе вечарамі.
Сама я пачала працу ў кастрычніку. У музеі працавалі ў дзве змены, другая — да 22-23 гадзін.
Музей рыхтаваўся да адкрыцця. Мастакі дараблялі экспазіцыю, і трэба было, каб з навуковых супрацоўнікаў пры гэтым нехта быў.
Навуковыя супрацоўнікі дзяжурылі ў другую змену. Праца вечарамі ў асноўным фондавая — актаваліся экспанаты. Рабілі апісанне рэчаў, лістоў, кніг — агульны выгляд, памеры. Заносілася гэта ўсё ў дзве вялікія светла-зялёныя кнігі — НД і КП. НД — дапаможны фонд (не першай важнасці экспанаты) і КП — асноўны фонд (вельмі важныя экспанаты, эксклюзіў).
Прыходзіла я да Алены, калі за вокнамі было ўжо цёмна. Першыя восеньскія халады. Алена ў пакоі на другім паверсе, дзе пасля размясціліся фонды.
У 1990 годзе, да адкрыцця экспазіцыі, гэта быў адзін вялікі пакой, які адначасова займалі ўсе супрацоўнікі музея. На трэцім паверсе быў кабінет дырэктара і пакой сакратаркі перад ім, фонды — на першым.
Стары ўтульны будынак на Траецкім прадмесці.
Цёмны пакой з кнігамі.
Настольная лямпа. Кола святла.
Гэтая мяжа святла і цемры будзе заварожваць мяне падчас працы ў музеі ўсе гады.
Праца, пры якую можна толькі марыць.
Вільня 1991: у бібліятэку праз барыкады
У 1990 годзе ў Літаратурным музеі Максіма Багдановіча была такая ідэя — на першым паверсе зрабіць экспазіцыю, прысвечаную паэтам «багдановічаўскай школы»: Уладзімір Жылка, Наталля Арсеннева, Уладзімір Дубоўка, Алесь Смаленец і паэты, якія стаяць бліжэй да «нашага часу», які цяпер ужо таксама стаў мінулым.
Напрыканцы студзеня 1991 года для пошуку ідэі ды тэкстаў для экспазіцыі першага паверху мы з Аленай Кісялевіч паехалі ў Вільню працаваць у бібліятэцы Акадэмііі навук (цяпер — бібліятэка Акадэмііі навук Літвы імя Урублеўскіх, Lietuvos mokslų akademijos Vrublevskių biblioteka).
Жылі на праспекце Гедыміна. Гатэль быў вельмі дзіўны: будынак пачатку 20-га ці канца 19-га стагоддзя перарабілі пад савецкі гатэль. Парэзалі прастору — атрымаліся дэпрэсіўна-панурыя нумары, як вузкія «пеналы» з высокай столлю і рэшткамі ляпніны.
У ляпніне ўгадваліся фрагменты раслін і анёлаў.
Цяпер ніяк не магу знайсці той будынак: мне здаецца, ён то тут, то там. Усё змянілася.
Але, калі не памыляюся, гатэль быў за парламентам, бо ў бібліятэку мы ішлі праз барыкады. А можа памяць падманвае, і быў наш гатэль бліжэй да Катэдральнай плошчы, а да парламенту мы хадзілі асобна — глядзець. Толькі што адбыліся студзеньскія падзеі ў Вільні.
Праспект быў перагароджаны бетоннымі блокамі, накшталт барыкадаў.
Друзлы снег. Пахмурна.
Каля парламенту стаяў слуп з прыбітымі да яго партыйнымі і камсамольскімі білетамі. А справа, бліжэй да бібліятэкі, стаяў кіёск, там я купіла першыя імпартныя цыгарэты «West» — да гэтага з імпартных даводзілася курыць толькі балгарскія БТ.
У бібліятэцы працавалі ў залі з выглядам на вежу Гедыміна.
У шэры працоўны сшытак я занатоўвала чырвоным стрыжнем вершы Наталлі Арсенневай пра Вільню і фрагменты перапіскі Уладзіміра Жылкі з Антонам Луцкевічам.
«Прабую напісаць аповесць з віленскага жыцця, — пісаў Уладзімір Жылка, — дзе між іншым развіваю думкі „Вершаў аб Вільні“».
Неяк у прыцемках я пайшла па горадзе адна. Людзей на вуліцах было зусім мала. Дайшла да касцёла святой Тэрэзы, а там унізе былі адчыненыя дзверы ў капліцу, гарэла святло. Я зазірнула туды, тым стаяла труна.
Кнігі
Яшчэ не адчынены для наведвальнікаў музей поўніўся незвычайнымі водарамі — старых кніг і свежых лакаў і фарбаў, рэчамі ў стылі мадэрн, канца 19-га — пачатку 20-га стагоддзя.
Дарэвалюцыйныя кнігі ў скураных пераплётах з золатам — кнігі з «кола чытання Максіма Багдановіча».
«Кола чытання Максма Багдановіча» — пад гэтае азначэнне трапляла ўся еўрапейская класіка 19 — пачатку 20 стагоддзя.
Дзякуючы «колу чытання Максіма Багдановіча» было выратавана шмат кніг з абменных фондаў — былі такія бясконцыя кнігасховішчы на прасторах СССР.
У лютым 1991 года мы з Аленай былі ў такім фондзе ў Маскве. Вільготнае, халоднае памяшканне — былая царква, дзе на бясконцых паліцах шмат дарэвалюцыйных кніг. Іх можна было адбіраць, выпісваць, а пасля іх дасылалі ў музей. Галоўнае было давесці, што кніга патрэбная для музея, і абгрунтаваць, навошта.
Апошнія гады існавання СССР. Замежныя мовы мала хто ведаў. І шыкоўныя выданні на французскай, нямецкай, ангельскай мовах проста спісваліся і знішчаліся, нават у музеях і біліятэках.
У музеі Максіма Багдановіча захоўваліся п’есы Генрыка Ібсена, «Голад» Кнута Гамсуна, Сенека, часопісы «Русское богатство».
Кнігі і часопісы, аформленыя ў стылі мадэрн — як і адзіны прыжыццёвы зборнік верша Максіма Багдановіча «Вянок».
Частка кніг пайшла на паліцы ў першай залі музею — «Пачатак жыцця. „У зачараваным царстве“»; частка засталася ў фондах.
У музеі быў час і была магчымасць чытаць выданні таго не нашага, далёкага часу — без марксісцка-ленінскай метадалогіі, без цытавання класікаў марксізма-ленінізма ў прадмовах. Якая асалода.
Незалежнасць
25 жніўня 1991 года, пасля абвяшчэння Незалежнасці, мы з Плошчы Леніна паехалі да дырэктара Літаратурнага музея Максіма Багдановіча — Алеся Бяляцкага і яго жонкі Наталлі Пінчук, каб паведаміць навіну. Тэлефона ў кватэры ў іх не было.
Ускочылі ў тралейбус, які ішоў каля Чырвонага касцёла.
Тралейбус быў паўпусты. Ярка асветлены.
Мы крычалі на ўвесь тралейбус: «Незалежнасць! Незалежнасць!»
Людзі на нас касавурыліся і маўчалі.
Калі мы ўскочылі ў тралейбус на Плошчы Леніна, было ўжо цёмна. Мяжа цемры вулiцы i святло ўнутры тралейбуса ўразiлi.
На плошчы яшчэ заставалicя людзi, а ехалi мы на Варанянскага. Ехалі па маршруце, па якім некалі хадзіла Зоська Верас з Максімам Багдановічам.
Так, жыць трэба «тут і цяпер», але цяпер i самы час напiсаць успамiны.
Калі мы цяпер не паспеем расказаць «Як было», то лукашэнкаўскія гісторыкі раскажуць сваю версію — яны, фактычна, і так гэта зрабілі.
Расповеды «як было» — гэта і ёсць частка асветы, гісторыя.
Страчаны пры выбуху «Вянок»
У 1990-я падчас працы ў Літаратурным музеі Максіма Багдановіча я ездзіла ў Вільню да Лявона Луцкевіча — сына Антона Луцкевіча.
Антон Луцкевіч (Антон Навіна) у кнізе літаратурнай крытыкі «Адбітае жыццё» назваў Максіма Багдановіча «песняром чыстае красы» і даў азначэнне «чыстай красе» — гэта тое, што выклікае «эмацыйны ўздым, аналагічны любоўнаму экстазу».
Лявон Луцкевіч апавядаў, як страціў свой экземпляр «Вянка» ў вайну, падчас пераезду ў Кёнігсберг. Калі выязджаў, узяў з сабой у сакваяж самае неабходнае і — кнігі.
На вакзале ў Кёнігсбергу здаў багаж у камеру захоўвання. А вакзал бамбілі, разбамбілі і камеру захоўвання, загінуў і багаж.
Ужо ў 2000-х некалькі летаў запар выбіралася ў госці да сяброўкі, перакладчыцы са шведскай мовы, у Калінінград.
І кожны раз на вакзале спрабавала ўявіць, што здарылася з тым асобнікам «Вянка», які належаў Лявону Луцкевічу. Ці лётаў «Вянок» ў паветры, узняты віхурай выбуху, ці адразу згарэў у полымі, ці трапіў у бруд, пад ногі, што па ім тапталіся?
Канверт
Напачатку лета 1995 года ў паштовай скрыні Літаратурнага музея Максіма Багдановіча ў Мінску з’віўся канверт без зваротнага адрасу і без марак, адрасаваны мне. Як ён трапіў у паштовую скрыню — дагэтуль не ведаю. Герметычная скрыня вісела каля службовага ўваходу. Паштарка адмыкала яе сваім ключом, загружала пошту, замыкала, пасля нехта з музею адмыкаў скрыню сваім ключом (тым самым цяжкім і вялікім) і забіраў пошту. Часам гэта рабіла я. Адчыніла скрыню, а там канверт вялікі. У канверце нумар тэлефона і прапанова патэлефанаваць.
Патэлефанавала з музея. Адказалі, што да мяне прыйдзе чалавек з перадачай з Канады, ад маёй аднакласніцы Яны Ісаковіч. Прыйшоў руды хлопец, разгарнуў паперу з выглядзе світку і сказаў:
— Вам 30 даляраў.
Аддаў грошы. Сказаў, што калі я планую пісаць адказ, то прыйдзе заўтра. Спытаў:
— А што цяпер у гэтым доме?
— Музей Багдановіча.
— Раней мой таварыш жыў на тут другім паверсе.
Сыс і Наіна Ельцына
У лютым 1995 года ў Мінск прыехаў Барыс Ельцын з жонкай Наінай. Ельцын сустракаўся з Лукашэнкам, Лукашэнка абяцаў яму «языковой референдум», а нам у музей Максіма Багдановіча патэлефанавалі і сказалі, што Наіна Ельцына прыйдзе да нас на экскурсію. Назвалі дзень і час.
Сітуацыя была дзіўная — з аднаго боку, высокая госця, а з другога — быццам бы ў працэсах «аб’яднання» трэба прымаць удзел.
Вайна ў Чачні ідзе.
Нехта нават пажартаваў у музеі: вывесім з балкона чачэнскі сцяг. Але не вывесілі.
У той час у бальніцы № 2 ляжаў паэт Анатоль Сыс. У вольны ад працэдур час ён хадзіў у музей — то кнігі браў пачытаць з бібліятэкі, то проста на абед. А сітуацыя такая — ніхто не хоча весці экскурсію для Наіны Ельцынай. Для правядзення экскурсіі былі патрэбныя двое — экскурсавод і дублёрка (не раўнаючы для палёту ў космас). Але так выйшла, што меркаваная дублёрка якраз прыйшла ў музей пасля сваркі з мужам, і выгляд у яе быў не вельмі. Засталася толькі адна супрацоўніца, якая вельмі нервавалася.
І тут Сыс прыйшоў. У напаўбальнічным адзенні ён павёў прыгожа апранутую загадчыцу экскурсійна-масавага аддзела ў пачатак экспазіцыі і пачаў угаворваць, што, маўляў, няма нічога страшнага: «Вось, глядзі!»
Ён сам стаў на месца, адкуль пачыналася экскурсія, і добра пастаўленым голасам вучыў: «Становішся сюды і кажаш: «Много у нас в музее бывает гостей, но такие бывают не часто».
Было такое ўражанне, што яшчэ крыху — і экскурсію для Наіны павядзе Сыс у бальнічным адзенні.
А Наіна Ельцына не прыйшла. Ператэлефанавалі на касу і сказалі, што адбыліся змены ў яе ў праграме.
24 сакавіка 1996 года
Пах кавы ў Літаратурным музеі Максіма Багдановіча, вялізны бел-чырвона белы сцяг у фае музея, каля пальмы, якая яшчэ атожылкам была прывезеная з Крыма, — ад той самай пальмы, якая расла пры доме, дзе паміраў Максім Багдановіч.
Праца над раманам «Паэт», пра Максіма Багдановіча — гэта мой сакавік 1996 года.
24 сакавіка. Мы сабраліся ў Літаратурным музеі Максіма Багдановіча на Траецкім і пайшлі на мітынг. Каля Опернага тэатру ў нас была вялікая досыць кампанія, але калі заклікалі ісці да тэлебачання — пайшлі не ўсе.
Мы былі з Наталляй Кавалеўскай, у яе тады з’явіўся фотаапарат «Кодак» — яшчэ мала ў каго быў. Дзень быў сонечны.
Каля тэлебачання на газоне ляжаў глыбокі друзлы снег, і гурбы снегу перад газонамі. Снег блішчэў на сонцы, як россып дыямантаў. За гурбай снегу стаялі амапаўцы са шчытамі.
Адчуванне нерэальнасці: сонца, снег, шчыты. Усё блішчэла. Мы вырашылі сфатаграфавацца перад амапаўцамі — тады гэта было нешта новае і, здавалася, нядоўгае. Як той друзлы снег, што неўзабаве растане.
Хаця ўжо было і жудаснае збіццё дэпутатаў у Авальнай залі, і рэферэндум 1995 года, але здавалася, што ўсё выправіцца, што гэта кароткі зігзаг гісторыі. Я тады яшчэ верыла ў «гістарычную справядлівасць». Сустрэлі паэта Анатоля Сыса, мастака Алеся Сушу, Касю Камоцкую.
Таксама сфатаграфавалі. Настрой быў добры. Уявіць, што будуць біць, можна было, але да свядомасці не даходзіла. У нейкі момант людзі пабеглі да будынку — і тут стала страшна, бо снег быў па калена, людзі сталі правальвацца і падаць, а міліцыянты пачалі іх біць ляжачымі. І наш спадарожнік атрымаў тады дубінай па назе.
Так я другі раз у жыцці пабачыла, як міліцыянты збіваюць людзей. Першы раз быў у 1988 годзе на Дзяды, але тады быў яшчэ СССР.
Праз дваццаць пяць гадоў: музейны прывід
Дні кароткія, мутныя, халодныя. Цемра наплывае вельмі хутка. У такія дні добра пішуцца калядныя апавяданні, а душу грэюць успаміны.
Снежаньскім халодным днём хадзіла па Траецкім прадмесці каля музея Максіма Багдановіча, на галаве чорны капюшон ад байкі «„Не“ смяротнаму пакаранню».
Раней у гэты час музей нагаваў мне домік з каляднай паштоўкі.
Ужо сцямнела, у некаторых музейных вокнах гарэла святло. У вокнах майго былога кабінету было цёмна.
Уявіла ў музеі свой прывід — цень дваццаціпяцігадовай даўніны. Прывіды застаюцца ў тых мясцінах, дзе мы перажывалі самыя моцныя эмоцыі — так? Значыць, у музеі павінен жыць мой прывід. Неабавязкова для гэтага паміраць, за дваццаць гадоў чалавек так змяняецца, што ўжо і не пазнаць — ні ўнутрана, ні знешне.
Вось мой цень націскае кнопку званка службовага ўваходу. Адчыняе заўгас, які даўно ляжыць на Кальварыйскіх могілках. Заходжу, бяру ключы ад другога паверху і экспазіцыі. Падымаюся на другі паверх, на электрычным шчытку ўключаю адразу пяць тумблераў — уключаю святло ва ўсіх пяці залах экспазіцыі. Заходжу. Экспазіцыя на месцы. Я правяраю захаванасць экспанатаў, як тады. Рэчы-рэліквіі, фатаздымкі. Браты Луцкевічы, Ластоўскі, слуцкі пас, Адам Багдановіч, Максім Багдановіч — усё, як было.
Цёпла, пахне каваю і старымі кнігамі. З гардэробу па лесвіцы ўздымаецца экскурсія — дзеці.
Хадзіла па горадзе і ў думках парушала правіла: маўляў, гісторыя не мае ўмоўнага ладу, адпаведна ўсе развагі пра тое, «што было бы, калі б» — бессэнсоўныя. Думала: ці магчыма было не звальняцца з музея Максіма Багдановіча? Можа, трэба было застацца? Можа, сваёй працай я магла б штосьці змяніць?
Калі сыходзіла, думала: вярнуся ў музей.
Мой цень не напалохае.
(працяг будзе)
