Пачатак студзеня 1986-га, на дварэ... — Мішка Шошын глядзіць у заснежанае вакно дзе вісіць тэрмометр і задаволена паведамляе: «Сорак адно ачко».
Мішкава задаволенасць зразумелая. Яшчэ пару «ачкоў» — і заўтра на працу можна не выходзіць. Абвесцяць актываваны дзень. Раніцай было не болей трыццаці, а звечара мароз прыціснуў як мае быць. Сёння нядзеля, і мы па старой нафтаправоднай традыцыі граем у храп.
— Асабліва не радуйся, — чытае Мішкавы думкі камендант пасёлка Гофман. — Казарэз усё адно зварных на трасу пагоніць.
Казарэз — начальнік будаўнічага ўчастка. Яму загадалі скончыць зварку трубаправода да Новага года, і вось ужо студзень на дварэ, а загад дагэтуль не выкананы.
Мішка плюе на палец, спрытна раздае карты, казеліць вока на пакамечаныя рублі.
— Колькі там ачкоў? — Шошын працуе дэфектаскапістам — прасвечвае рэнтгенам зварныя швы, — і па прафесійнай завядзёнцы называе «ачкамі» і ціск у трубе, і градусы за вакном, і грошы ў картачным банку.
— Чырвонец, — глуха адказвае Лёшка Лайзан — сувязіст, які забяспечвае сувязь пасёлка з вонкавым светам. Лёшка ладна прайграў, і шырокі лабешнік ягоны прабаразнілі маршчакі незадаволенасці і турботы.
— Чулі, на Карамаўскай паваротцы жанчына замерзла? — дэфектаскапіст адкрывае козыры, ляпае калодай па валізе.
Мы сядзім на ложках, а замест стала ў нас фібравая валіза, якую сувязіст трымае на каленях.
— Яе да павароту мой братан падвозіў, — падае голас Гофман. — Падабраў у Наябрску, ну і высадзіў на паваротцы, бо жанчына ў Мураўлі ехала. Вахтоўка мураўленкаўская праз гадзіну пад’ехала, а яе ўжо снегам прыцерушыла. Братана потым у пракуратуру выклікалі.
— Храп! — рашуча гракае Мішка.
Я разгортваю карты. У Шошына на руках казырны туз. Бо ў мяне кароль і казырная васьмёрка для падтрымкі.
— Дамапагаю, — кажу з той жа рашучасцю ў голасе.
Мяркуючы па кіслай Мішкавай гіморы, спадзеўкі на прыкуп не спраўдзіліся.
— Ідыётка... перціся немаведама куды ў саракаградусны мароз, — выдыхае дэфектаскапіст і ляпае пальцамі па фібравай валізе. — У банку дзесяць рублёў, таму Мішка і хвалюецца. — Пасядзела б да раніцы ў Наябрску, а потым у мураўленкаўскую вахтоўку ўбілася.
— На марозе, ды з ветрыкам, заснеш толькі так, — Лёшка Лайзан бярэ першую бітку. — Летась на Вынгапуры рэлейную вышку ставілі. Ну выпілі, вядома, каб сувязь добрай была. Мароз таксама за сорак. Выйшаў я папаліць, і тут жа, стоячы, заснуў. Чую, ляпае хтосьці па твары. Спрабую павекі раздзерці, а яны не раздзіраюцца. І галава як здзервянела. Занеслі мяне, карацей, у балок, расцерлі снегам. Ачуняў, дзякаваць богу. Толькі нос абмарозіў.
— У нас на Урале маразы таксама лютуюць, — Мішка з адчаем ляпае па валізе званковым тузам. Мой бацька Свярдлоўскі палітэх закончыў, дык, казаў, у 59-м годзе цэлая турыстычная група замерзла. Восем чалавек.
— Там увогуле цёмная гісторыя, — сувязіст раскідвае банк, адсоўваючы ў мой бок трульнік і два пакамечаныя рублі.
Дагэтуль я пяць рублёў прайграў. Так што застаўся пры сваіх.
— А ты, Латыш, дзе чуў пра гэта? — пытаецца Мішка, выцягваючы з кішэні грошы.
Лайзан нарадзіўся ў Свярдлоўскай вобласці, але дзеда свойчас выслалі з Латвіі, таму яго і называюць Латышом. А вось Гофмана, немца па нацыянальнасці, жартам завуць Камандантэ — як Чэ Гевару. Праўда, яму гэтая мянушка не падабаецца.
— У мяне цесць з Іўдзеля. Пару гадоў таму памёр. Ён распавядаў.
— А канкрэтней, — Мішка Шошын прайграўся, і ў ягоным голасе чуюцца з’едлівыя ноткі.
— Канкрэтней, пайшлі ў паход на Паўночны Урал. Дарэчы, іх было не восем чалавек, а дзевяць. Сем хлопцаў і дзве дзеўкі. Пайшлі і зніклі. Толькі праз месяц знайшлі пад снегам, за кіламетр ад намёту, а сам намёт быў нажом пакрэмзаны.
— Самае дзіўнае, што на іх не было цёплай вопраткі. Некаторыя наогул былі ў шкарпэтках, — устаўляе слова Гофман.
Я ўпершыню чую гэтую гісторыю, і да таго ёю ўражаны, што карты, якія ператасоўваю, выслізгваюць з рук і падаюць на падлогу.
— А чаму яны, раздзетыя, з намёту выбеглі? — звяртаюся да Гофмана.
— Калі б я быў у тым паходзе, я б табе адказаў, — камендант з краканнем лезе пад ложак, куды зляцелі карты. — У майго бацькі абласная газета захавалася — пажоўклая, немаведама калі надрукаваная. Там пра гэта напісалі. А яшчэ напісалі, што ў намёце захаваўся парадак. Усе рэчы на месцы, толькі ліхтарык ляжаў звонку. І агнястрэльных раненняў не было.
Мішка Шошын устае з ложку, сунецца ў канец вагончыка, ставіць на плітку чайнік.
— Карацей, сітуацыя выглядала такім чынам. Удзень студэнты ехалі, увечары разбілі намёт, а ўначы іх штосьці так напужала, што давялося рэзаць брызент і джгаць па цаліку, хто ў чым быў.
— А навошта брызент рэзалі? — не сунімаюся я.
— А ты ўяві, што ў намёт мядзведзь пысу ўсунуў, ці наогул снежны чалавек у госці завітаў.
— Калі б мядзведзь завітаў — ён бы ўсё пашкуматаў. А там жа, кажаце, парадак быў, — я патрабавальным позіркам гляджу на каменданта.
— Калі ў Свярдлоўску вучыўся, у нас адзін выкладчык тую справу не адзін год вывучаў, — Латыш тасуе карты, спрабуе раскласці пасьянс. — Высветліў, што турыстаў лавіна напалохала. Намёт паставілі на схіле гары, снежны пласт пачаў рухацца, вось і вылецелі насустрач халоднай смерці.
Чайнік азываецца свістам, і Шошын здымае свістуна з пліткі.
— У газеце пра лавіну наогул не згадвалі, — Гофман прыпальвае цыгарэту, махае рукой, разганяючы дым.
— Я ж кажу: яны напужаліся сходу лавіны, таму і адбеглі, — гугніць Латыш, не адрываючы вачэй ад карт.
— Ну напужаліся... ну адбеглі. А ўбачылі, што ніякай лавіны няма, і назад вярнуліся, — Мішка дастае з паліцы поліэтыленавую торбу з цукрам. — А яны немаведама з якой халеры па марозу ў адных шкарпэтках пабеглі.
Гофман са свістам, як той чайнік, выпускае праз сцятыя вусны струмок шызага дыму:
— Хадзілі чуткі, што там непадалёку ракета выбухнула. А яшчэ плявузгалі пра нейкія чырвоныя кулі, што ў небе лёталі. Ды ўсё гэта лухта.
Гофман змаўкае і мы ўтрох глядзім у ягоны бок. Камандантэ, аднак, уласную версію агучваць не спяшаецца.
— Ну а што тады не лухта? — з іроніяй у голасе пытаецца Мішка.
Камандантэ чарговым разам зацягваецца цыгарэтай.
— Па-першае, іх забілі. — Гофман збівае цыгарэтны попел у бляшанку з-пад тушонкі.
— Дык жа агнястрэльных раненняў не было, — Мішка з гучным бразганнем боўтае лыжкай у конаўцы.
— А я казаў, што ў іх стралялі? Выпусці цябе на мароз у шкарпэтках — тут ніякай стрэльбы не спатрэбіцца. Праз пятнаццаць хвілін бараду задзярэш.
— Ну добра, забілі, — дэфектаскапіст драпежна варушыць носам — заўсёды так робіць, калі хвалюецца. — Гэта мы і без цябе зразумелі. Ты лепш скажы — хто іх забіў?
— Хто? Тыя, якія ішлі па следу.
Мы ўтрох неадрыўна глядзім на Гофмана. Чакаем — што яшчэ цікавага распавядзе? Камендант пасёлку зацягваецца цыгарэтай, нахіляецца да вакна, выглядаючы, колькі градусаў на тэрмометры.
— О... ачко дадалося. Ужо сорак два.
— А чаму яны іх адразу не прыкончылі? — гарбата апальвае нёба, і я з шумам хапаю паветра. — Навошта перціся на лыжах немаведама куды?
— Чакалі прыдатнага моманту.
— Якога яшчэ моманту? — Мішка Шошын пачынае мераць вагончык нервовым крокам: чатыры крокі ў адзін бок, столькі ж у адваротны.
— Чакалі, калі студэнты заедуць у такія нетры, дзе іх не хутка знойдуць. Таму і ехалі следам.
— А калі б іх знайшлі на наступны дзень... што б змянілася? — дэфектаскапіст заўсёды ўраўнаважаны, а тут нават голас здрыгануўся ад хвалявання.
Гофман няспешна, выдыхаючы рэшткі дыму, здушвае ў бляшанцы недапалак.
— Працавалі прафесіяналы, якія ўсё прадугледзелі. Калі б студэнтаў знайшлі на наступны дзень, засталіся б сляды, якія вывелі б на злачынцаў. А так за тры тыдні ўсё снегам занесла. І сляды, і забітых студэнтаў, і іхны намёт.
Шошын спыняецца пасярод пакою, чыркае запалкай, задуменна глядзіць на столь, і вогнік жоўтай плямай варушыцца на глюгастым носе.
— Значыць, так... сярод ночы хтосьці пастукаў лыжнай палкай па брызенце...
— Хутчэй, руляй карабіна — удакладняе Гофман.
— Хай будзе па-твойму... руляй карабіна. Студэнты бачаць людзей ля ўваходу і тыя, якія ляжаць у канцы намёту, рэжуць брызент, намагаючыся ўцячы...
— Ну як ты ўцячэш, — перабівае Камандантэ, — намёт жа не кіламетровай даўжыні. Хутчэй за ўсё разанулі самі забойцы. Адагналі студэнтаў і назад пайшлі. Адзін грэўся ў намёце, — там жа, відаць, печка была, — другі адсочваў сітуацыю. Праз пару гадзін праверылі «пацыентаў». Тым, хто варушыўся, пад дых далі. Потым зноў да намёту вярнуліся, паспалі да раніцы і, перад тым, як задаць лататы, паласнулі нажом па брызенту. На выпадак, калі нейкі напаўжывы небарака прыпаўзе.
Я ўжо год жыву на Поўначы і за гэты час чуў шмат розных легенд і плётак. І ні адна не ўразіла. Тут жа, слухаючы аповед пра свярдлоўскіх студэнтаў, баюся нават дыхаць, і, расшпільваючы верхні гузік кашулі, задаю пытанне, якое спее на канцы языка:
— А чаму іх забілі?
У вагончыку робіцца ціха і я чую біццё ўласнага сэрца.
— Ёсць розныя версіі, — перарывае наструненую цішыню Камандантэ. — Мая такая: нехта з іх, падчас паходу, уведаў нейкую тайну ці нейкі надзвычайны сакрэт.
— Якія ваенныя тайны могуць быць у тайзе? — хмыкае Мішка Шошын. — Мішка стаміўся сноўдаць па вагончыку і плюхаецца на ложак.
— А чаму тайна можа быць толькі ваенная, — азываецца Латыш. Ён адсоўвае карты ўбок, ставіць на валізу конаўку з гарбатай. — У тых мясцінах была скразная зона. Вось мой цесць распавядаў, што адзін начальнік лагеру абклаў тамтэйшых тубыльцаў — хантаў, ці мансі — чорт іх ведае, хто там па тайзе блукаў, — ясаком. Мусілі здаваць вавёрчыны шкуркі. А за гэта пляшку гарэлкі атрымлівалі. Праўда, гэта адразу па вайне было. Але ж пушная мафія, думаю, і сёння жывая. Так што да Іўдзеля цягніком даехалі, а далей на лыжы сталі. Пакуль ехалі, у лагерных пасёлках спыняліся, на стойбішчах... Ну і пачулі нешта такое.
— А як мафіёзнікі даведаліся пра ўцечку інфармацыі? — дэфектаскапіст ізноў падхопліваецца на ногі.
— Ды неяк даведаліся. І следам двух ці трох увішных лыжнікаў паслалі, — паведамляе, перабіраючы пальцамі гарачую конаўку, сувязіст. — Хаця маглі б проста настрашыць.
— Настрашыш іх. Хлопцы маладыя, гарачыя. Раззванілі б па ўсім Свярдлоўску, — азываецца, сёрбнуўшы гарбаты, камендант.
Прыйшла мая чарга падхапіцца на ногі.
— Дык следства ж, відаць, праводзілі. Няўжо нічога не высветлілі? — пытаюся ў Гофмана з інтанацыяй абурэння.
— Ну праводзілі... ну прыехалі следчыя, сталі народ распытваць. Ды хто што скажа. На зонах закон — тайга, а мядзведзь пракурор. Я наогул думаю, што «следакам» з Масквы пазванілі, каб тыя глыбока не капалі, а збіралі мэтлахі і дахаты выпраўляліся.
— А чаму з Масквы?
— Дык а дзе па-твойму верхаводы мафіі сядзелі? У Іўдзелі?
Разам змаўкаем і Мішка спрабуе адчыніць фортку, бо ў вагончыку не прадыхнуць ад цяжкога тытунёвага дыму. Тая, аднак, намёртва прымерзла. Уздыхнуўшы, Мішка дастае з-пад ложку манціроўку і з яе дапамогай адчыняе фортку. Марозная пара ўрываецца ў вузкую пройму, у твары б’е пякучы холад і мы гамузам гарлаем: «Зачыняй!»
— Можа, пульку распішам? — пытаецца Латыш, аднак браць у рукі карты няма ніякай ахвоты, і я надзяваю бушлат.
Стылае, працятае пахам машыннай алівы паветра, перацінае дыханне. Дыхаць цяжка не толькі з-за марозу, але і з-за выхлапных газаў. Вакол стаяць машыны, якія не глушаць на ноч, і яны малоцяць змучанымі рухавікамі, смуродлівай аблачынай накрываючы пасёлак. Пад нагамі аглушальна рыпіць снег, а ў вышыні гараць, пераліваючыся вясёлкавым святлом, калючыя зоркі.
Апрануўся лёгка, і пакуль дабег да свайго вагончыка, дарэшты скарчанеў. Ключ не лезе ў шчыліну, і даводзіцца чыркаць запалкай ды разаграваць замок.
Я займаю палову вагончыка. У другой палове жыве той самы начальнік участка Казарэз. Ён мае кватэру ў Наябрску і на выхадныя з’язджае да хаты. У маім катуху цёпла і душна. Насупраць вакна стаіць кацельня, якая халоднай парой працуе на ўсе застаўкі. Надоечы павесіў на батарэю кашулю прасушыць, дык яна ад гарачыні брунатнай стала. Траха не загарэлася.
Не запаляючы святла, распранаюся, плюхаюся на ложак, падбіўшы пад патыліцу падушку са струхлелым пер’ем. Пер’е тое даецца ў знакі. Кожнай раніцы вычэсваю яго з чупрыны.
Гісторыя пагібелі студэнтаў зачапіла не на жарты. Я нават уявіў прыцемны дзень, густую замятуху і цуг лыжнікаў. Колькі іх, нават не магу пералічыць, бо тыя, якія ідуць наперадзе, губляюцца ў снежнай смузе. Апошняй брыдзе, з цяжкасцю налягаючы на лыжныя палкі, дзяўчына ў гаматнай штармоўцы. Яна крыху адстала і ўвесь час азіраецца. Адчувае: нехта шыбуе следам. За спінай віруе завіруха, і лыжны след адразу ж зліваецца з белым мроівам. Дзяўчына трасе галавой, адганяючы дзіўнае насланнё, але яно не мінае. Студэнтка не слыхам, а сэрцам чуе, як ззаду шорхаюць па снезе лыжныя палкі ды ляпаюць канцы лыж. І ўжо ноччу, лежачы ў намёце, дзяўчына доўга не можа сагрэцца, і ёй здаецца, што нехта ходзіць непадалёку. Яна тыцкае ў бок хлопца, які спіць поруч. «Чуеш? Нехта ходзіць ля ўваходу!» Хлопец прыўзнімае голаў. «Спі, гэта вецер», — мармыча прыспаным голасам. Вецер усхадзіўся не на жарты. З панылай жарсцю гудзе, шпурляе снежныя крупы ў напяты брызент, варушыць зашпілены на вялікія гузікі ўваход. Ствараецца ўражанне, што хтосьці цішком, пад гуд ветру, торкаецца ў намёт. Паляжаўшы хвіліну, дзяўчына чуе рыпенне снегу. Яна перапаўзае праз хлопца, мацае рукой, шукаючы ў цемры ліхтарык, які звычайна кладуць ля ўваходу. Кола знобкага святла слізгае па снезе, натыкаецца на шэры вайсковы кажух, перакрэслены чорным ценем карабіна... Я адчуваю, што мне не хапае паветра, і падхопліваюся з ложку. У вагончыку пануе задуха. На дыбачках, бо падлога страшэнна халодная, падбягаю да дзвярэй і ўпускаю свежага, прыпраўленага куслівым сібірскім марозам паветра.
