Адзін лёс і "дзьве" літаратуры

эсэістыка, беларуская мова

(скарочана)

1.

Пісаць пра паэзію, бадай, найлягчэй тады, калі пішаш пра паэзію ўласную – аднак у прынцыпе "сур'ёзна" пісаць пра паэзію азначае пісаць не пра сябе любімага, і нават не пра абстрактныя хвалі, накірункі ці тэорыі (гэта ўжо "літаратуразнаўства" ў вузкім сэнсе слова), а пра асобна ўзятых паэтаў. Гэта зусім ня проста ўжо таму, што пытаньне густаў назаўжды застанецца ў сфэры суб'ектыўнага, і ўсеагульна прыдатных крытэраў для ўпадабаньня ці неўпадабаньня таго ці іншага аўтара можа ў прынцыпе не існаваць; да таго ж, калі паэт для цябе асабліва дарагі (а на іншых у прынцыпе ня варта марнаваць часу), то боязь быць незразуметым яшчэ большая: не зразумеўшы цябе, могуць не зразумець і яго...

Але я наважуся пераадолець гэтую боязь дзеля таго, каб падзяліцца з чытачом сваёй любоўю да твораў аднаго з найвыбітнейшых, як на маю думку, прадстаўнікоў беларускай паэзіі мінулага стагодзьдзя – Міхася Кавыля.

У паэзіі наагул няшмат аўтараў, любоў зь якімі ўзьнікала ў мяне "зь першага погляду", да таго ж мімалётнага: у выпадку М.Кавыля гэты мой погляд быў адрасаваны вершу "Ідзі, ідзі" ў анталёгіі эмігранцкай паэзіі "Туга па Радзіме", якая выйшла ў 1992 годзе ў Менску. Адчуваньне было незабыўным: нягледзячы на тое, што ў Кавыля ёсьць і лепшыя вершы, я адразу адчуў у ім почырк паэтычна "роднага па крыві", то бок паводле спосабу мысьленьня, аўтара. Аказалася, што ў беларускай літаратуры існуе ня проста паэт, які мне да спадобы (такіх ня так ужо і мала), а асабіста блізкі мне паэт. Думаю, іншым літаратарам гэтага адчуваньня тлумачыць ня трэба: яно параўнальнае з радасьцю... не, не адшукаць далёкага сваяка, а сустрэць у шумным, нязмоўчным натоўпе галасістых чужых людзей, насельнікаў малавядомага яшчэ гораду, найлепшага сябра, шэпт якога чуваць гучней за крыкі астатніх – зьява настолькі рэдкая, што здаецца "звышнатуральнай", нібы запазычанай з сну. Блізкасьць паэтычная – гэта яшчэ й такая "белая", радасная зайздрасьць: ня проста канстатацыя "і я так магу", дарэчная ў дачыненьні да ўсіх паэтаў-аднадумцаў, а хутчэй – "і я б так хацеў"...

Невыпадкова, што згаданы верш – першы з (ці адзін зь першых) напісаных Кавылём за мяжой: не за мяжой Беларусі (бо пісаў ён і ў ссылцы на Далёкім Усходзе), а менавіта на Захадзе, у Эўропе. Пад ім стаіць дата, "1944–1952": менавіта на гэтыя гады, калі меркаваць паводле храналёгіі твораў, прыпадае фармаваньне адметнага лірычнага голасу Міхася Кавыля як "замежнага" ("несавецкага", ня школьнага, не праграмнага, не патэтычна-зануднага) паэта ў маім разуменьні.

2.

Раней я меў схільнасьць супрацьпастаўляць паэзію эміграцыі й паэзію мэтраполіі паводле далёка не літаратурнага крытэру: "свабодная"/"паднявольная". Спачатку першая здавалася мне цікавейшай і "лепшай", – потым больш аўтэнтычнай і больш блізкай да клясычных адраджэнцкіх вытокаў, – пазьней больш ідэалягічна "слушнай" і па-грамадзянску "мужнай", – яшчэ пазьней папросту іншай, – і вось цяпер я, пасьля няўдалых спробаў даказаць самому сабе перавагі эмігранцкай беларускай паэзіі над айчыннай, прыходжу да высновы, што апрача геаграфічнага крытэру ніякіх асаблівых "лёсавызначальных" адрозьненьняў, пагатоў довадаў на карысьць "якаснай перавагі" аднаго крыла беларускай паэзіі мінулага стагодзьдзя над другім мы папросту ня знойдзем. Ідэалягічны фактар для мяне асабіста страціў вызначальнасьць, калі я пераканаўся, што "палітычна афарбаваныя" вершы на абодвух бакох ёсьць аднолькава слабымі (хаця не абавязкова няшчырымі) – яны як быццам "кампэнсацыйна анулююць" адны адных, гэтаксама як і завочныя ідэалягічныя палемікі часу "халоднай вайны", узаемныя абвінавачаньні, эпіграмы... І там, і там беларусы "змагаліся" адны з аднымі не на перадавой, а ў глыбокім тыле, як быццам "нанібы", – і з аднолькавай палымянасьцю, хай сабе не пад прымусам, пісалі тое, што ад іх чакалася. І там, і там у якасьці цэнзара выступала, бадай, сама гісторыя, сама "халодная вайна". Пры гэтым рамантычны нацыяналізм і ня менш рамантычны (прынамсі, у 60-я) камунізм былі ідэалёгіямі, аднолькава далёкімі ад маіх уласных палітычных поглядаў – іхная актуальнасьць, як мне здаецца, для сёньняшніх творцаў роўнавялікая, то бок роўнамалая. Працэнт таленавітых аўтараў і там, і там прыблізна аднолькавы. Апрача таго, маё ранейшае спачуваньне да эмігрантаў грунтавалася ў тым ліку на тым, што яны былі ў больш нявыгадных матэрыяльных умовах у параўнаньні з падсавецкімі літаратарамі, якія за дзяржаўныя грошы рэгулярна выдаваліся шматтысячнымі тыражамі й такім чынам жылі ў пацёмкінскай вёсцы штучна ўтрымліванага літпрацэсу – але цяпер такое становішча мне зусім не здаецца выгадай (магчыма, лепей выдаць за жыцьцё адну выніковую кнігу, як той жа М.Кавыль, чым штампаваць з году ў год аднастайныя нікім не чытаныя кніжачкі й па выслузе гадоў – зборы твораў). З другога боку, у "пацёмкінскай вёсцы" жылі па-свойму й эмігранты, нават у чымсьці больш "пацёмкінскай" – у палоне ілюзіяў сваёй маладосьці (што нам сёньня, у век інтэрнэту, нават цяжка сабе ўявіць). Адным словам, для мяне цяпер нашмат больш важна тое, што творчасьць найлепшых паэтаў як эміграцыі, так мэтраполіі бярэ пачатак у адным вытоку – жыцьцядайнай крыніцы 20–30-х гадоў, пары беларусізацыі, на якія, як у выпадку М.Кавыля, прыпадае іхная маладосьць. Пры гэтым я магу, калі заўгодна, – цяпер ужо без асаблівых эмоцыяў – пагадзіцца, што эміграцыйная (так бы мовіць, "старэйшая" – а праз гэта, можа, і вонкава больш "састарэлая") галіна беларускай паэзіі мае на згаданую спадчыну хай не выключнае, але ў чымсьці больш абгрунтаванае "дынастычнае" права, чым афіцыйная падсавецкая – але "судовая спрэчка" ў гэтым пытаньні ў варунках сучаснага беларускага літпрацэсу (што пасьпеў ад яе "дыстанцыявацца", асабліва ў яе і не заглыбляючыся) ня будзе нікім працягнутая ўсур'ёз, бо ейны "тэрмін даўніны" ўжо незваротна выцек. Аднак шанец на пераадкрыцьцё, ці гэткую запозьненую "рэабілітацыю" эмігранцкай літаратуры па-ранейшаму застаецца – у залежнасьці ад цікаўнасьці (калі ня з боку саміх творцаў, то прынамсі з боку дасьледчыкаў) да "рэпрэсаванае літаратуры" мінулага стагодзьдзя як такой.

3.

"Расказаць хацеў паэму,
глядзь, крычаць: "Дзяржы нацдэма!"
  ("Паэта")

Пра пачатак сваёй літаратурнай дзейнасьці сам Міхась Кавыль (сапраўднае імя Язэп Лешчанка) у прадмове да зборніку "Міжагнёўе" піша гэтак: "Будучы яшчэ дома (то бок ня ў Менску, а на Случчыне – М.Шч.), пад уплывам якогась маладнякоўца, а можа ўзвышэнца, напісаў першы верш "Лён", а недзе ў 1929 годзе зьявіўся ў друку мой верш "Гудкі" – хваласьпеў "раньню новых дзён" ("Мой шлях", ст. ХІІ). У гэтай згадцы мяне асабіста ўражвае ня тое, што паэт пісаў у тыповым тады "маладнякоўска–ўзвышэнскім ключы", а тое, што пачаў друкавацца ўжо ў 14 гадоў, пісаць – яшчэ раней (падобна рана пачаў пісаць, напрыклад, Аркадзь Куляшоў). То бок у асобе М.Кавыля мы маем дачыненьне, перадусім, з надзвычай доўгім жыцьцём у літаратуры: з сучасьнікам і ўдзельнікам тагачаснага літаратурнага руху, толькі нешматлікія прадстаўнікі якога перажылі сталінскія рэпрэсіі, каб стаць "афіцыйнымі", падручнікавымі паэтамі – Броўка, Глебка, Куляшоў... Іншымі словамі – з жывой легендай беларускай паэзіі.

Найстарэйшы верш М.Кавыля ў "Міжагнёўі" – "З прастораў", датаваны, 1932–м годам (у бібліяграфіі згадваецца таксама верш "Расьцьвітуць сады", апублікаваны ў "Маладняку" ў 1931 г. пад псэўданімам Язэп Маёвы, але тэксту верша не прыводзіцца). Напісаны ён 17–гадовым юнаком, тады ўжо – студэнтам Менскага пэдагагічнага тэхнікуму імя Ігнатоўскага:

"Белыя, белыя
вішняў пялёсткі,
ціха апалі,
упалі на хвалі.
Пенна усьпенены
срэбныя ўсплёскі,
далі хапалі,
хвалі імчалі.
Трактамі трактары
такты адточваюць,
топалі тонкія
стогнам утораць ім;
пахкімі пасмамі кужалю
кружыць дым,
з топатам сопкім
коньніца гоніцца.
Ціха, панадна
мятнуўся вятрыска,
ў вуха дзьмухнулі мне
песьні.
Прынесьлі іх
ветры суладна з прастораў,
дзе пырскаюць
сьмешкі уцешныя
пышнай машыны.
Тонкімі ценямі
тэнар цягнуў,
голас ягоны
увысь узьвіваўся,
альтамі сталь там
у далі прапела,
сьвежая сьвежасьць
у бязьмежжа лілася..."

і г.д. – тыповы для тагачаснага беларускага авангарду верш, напісаны, калі  аўтара хрэстаматыйнага сёньня "Лілею млявы плёс люляе" яшчэ на сьвеце не было. Пазьней М.Кавыль узгадвае (у прыватнасьці, у вершы "Помнік" і ў паэме "Непакорныя") тых, хто меў на яго найбольшы ўплыў з творцаў старэйшай генэрацыі – гэта Дубоўка, Хадыка, Пушча, Жылка, Маракоў. Нягледзячы на пэўныя бясспрэчныя вартасьці тэксту, відавочна, што гэта ўсяго толькі "насьледаваньне", а не самастойны сфармаваны голас (бадай, у 17 гадоў іначай і быць ня можа).

"Паводле іроніі няўмольнага лёсу", увосень таго ж 1932-га году да маладога паэта ў першы раз прыходзяць з ГПУ (так бы мовіць, у рамках "прафіляктычнай працы" зь "ненадзейнымі элемэнтамі": падставай для падазрэньня ў ненадзейнасьці стала ўсяго толькі тое, што Язэп у ліку іншых "сачкануў" са збору бульбы ў падшэфным калгасе ў Сьляпянцы). Сьледчая Надзея Навіцкая распытвае ў яго пра ягоных сяброў – сярод іх Сяргея Астрэйку, Лукаша Калюгу, Уладзімера Гуцьку (Дудзіцкага), шукаючы ў калектыўным прагуле нейкі ідэалягічны грунт (!). Язэп адмаўляе, што блізка знаёмы з названымі студэнтамі, а сам пазьней употайкі паведамляе ім пра тое, што імі цікавяцца "ворганы". Зь сьпісу "ворагаў народу" яго да часу выкрэсьліваюць, аднак сустрэча адбіваецца на ягонай псыхіцы: "Я намагаўся не паказваць, што мне сьвет стаў ня любы, але ня думаю, што гэта мне ўдалося. У галаву лезьлі ўсякія дурныя думкі. Хадзіў, як прыбіты", – адчуваньні й досьвед цудоўна знаёмыя і сёньняшняй беларускай моладзі. У кожным разе, настрой не для "паэтычных хваласьпеваў" – паэт піша, што ў той час "часта хадзіў у Ленінскую бібліятэку, прасіў у паэтэсы Пфляўмбаўм (выбітная, калі не найлепшая, беларуская паэтка, жонка М. Лужаніна – М.Шч.), якая там працавала, вершы Сяргея Ясеніна". Кнігі расейскага паэта, што скончыў самагубствам у 1925 годзе, былі ўжо тады пад негалоснай забаронай, таму Пфляўмбаўм хоць і пазычыла Язэпу вершы Ясеніна, але "прасіла, каб нікому не казаў аб гэтым"... Невыпадкова, што далей паэзія Кавыля будзе разьвівацца ў ключы, бліжэйшым да Ясенінскага, чым да "маладнякоўска–ўзвышэнскага" – але выявіцца гэта ўжо пасьля ягонага арышту...        

Выглядае, што бурлівае літаратурнае жыцьцё пары беларусізацыі мела форму, не непадобную да пазьнейшай "культурнай рэвалюцыі" ў Кітаі – моладзь вяла змаганьне з старымі "буржуазнымі перажыткамі", нападала нават на Якуба Коласа за "дробнаўласьніцкія матывы" ў паэме "Новая зямля", вяла ідэйныя спрэчкі і размахвала наганамі... На адным баку ўяўнай барыкады стаялі "шчырыя пралетары" (якіх іхная шчырасьць, трэба сказаць, не ўратавала ад рэпрэсіяў), на другім – юныя "дысыдэнты", што трымаліся патрыятычных поглядаў:

"Былі гэта мройнікі, мелі тую самую "сьвярбячку", якую меў і я, былі неспрактыкаваныя ў палітыцы, прыймалі за чыстую манэту ленінскую "свабоду слова", і дзеля гэтага былі часам нястрыманыя ды неаглядныя ў сваіх учынках. Больш асьцярожнымі з нас былі хіба Сядура ды Агняцьвет. Самым неаглядным быў Сяргей Астрэйка. Ён напісаў паэму "Бэнгалія" (гл. аднайменны верш М.Кавыля – "Міжагнёўе", ст.121 – М.Шч.), у якой апісаў цяжкое жыцьцё бэнгальцаў пад ангельскай акупацыяй. Здаецца, нічога контррэвалюцыйнага ў гэтым не было. Трэба было паціху, як Русаковіч свайго "Крумкача", прапіхаць у друк. Дык не, ён запрасіў Сядуру, Гуцьку, Русаковіча, Гайку, Гінтаўта ды мяне да Лукаша Калюгі і, папярэдзіўшы, "каб гэта засталося між намі", прачытаў паэму. Нехта з прысутных зазначыў: "Дык гэта толькі трэба замяніць слова "Бэнгалія" на "Беларусь"…" На сваю бяду, Астрэйка не запярэчыў. Яму ж, калі не памыляюся, належыць і такая безагляднасьць: амаль усе, вышэй пералічаныя, насілі на штрыфелях значкі СВБ (Саюз ваяўнічых бязбожнікаў), а Сяргей пры спатканьні ці раз ткне пальцам у значок дый скажа: "Саюз вызваленьня Беларусі..." І засьмяецца. Пасьля гэтага шмат хто з нас схаваў свой значок пад штрыфель. Гэта была дурніна, нейкая гульня ў "дзекабрыстаў". А гульню гэтую "нядрэмлючае вока" сачыла ды рабіла "оргвывады". (ст. ХІІІ прадмовы да "Міжагнёўя").

За сваю "неагляднасьць" паэт С.Астрэйка ў 1937–м, у 25 гадоў, паплаціўся жыцьцём. Тады ж, калі "дзекабрыстам" было ўсяго па 17–20 гадоў, бальшыню зь іх пасьля групавога арышту 23–24 лютага 1933 году асудзілі да ссылкі як нацдэмаў.

У сувязі зь сьледзтвам паэт узгадвае цікавы эпізод: сьледчая паказвае яму на допыце паштоўку з "Пагоняю", якой маладзён дагэтуль у вочы ня бачыў, аднак тая паштоўка з надпісам "Няхай жыве БНР!" і гербамі беларускіх гарадоў выклікае ў яго такое захапленьне, што ён сам прызнаецца, што сапраўды "змагаецца за яе":

"Першы раз мне паштоўку з "Пагоняю" –
Вянок, БНР... –
паказала сьледчая... Зь гіроніей
сказала: "Цяпер

ты ня будзеш мне болей адбрыквацца:
"Ня знаю, ня я..."
Прызнавайся, буржуйскі прыхвасьцень:
"Пагоня" твая?..." (...)

Я "паздравіў" яе зь перамогаю.
Ці сон быў, ці яў?..
Адказаў я ёй словамі строгімі:
"Пагоня" мая...

Расьсьмяялася: "Цябе мы вылечым
ад уяў, праяў..."
Перад сьледчай тады нехта велічны,
а ня я стаяў..." ("Пагоня", 1963)

Як бачым, тады юнак ня быў перакананым "дысідэнтам", пагатоў "змагаром" – ён сам называе ўсю тую гульню ў дзекабрыстаў "дурніной". Аднак вельмі паказальна, што менавіта "эстэтычнае захапленьне" малюнкам беларускага герба змусіла яго, фактычна, прызнаць віну, якой не было – стаць на бок ідэі, увасобленай у гербе, але найперш стаць на яго пачуцьцёва, сэрцам, а ня розумам. З таго часу, паводле словаў самога М.Кавыля, "паштоўка з Пагоняю" стала ягонай "выйгрышнай картай" у жыцьці – але ж тады яшчэ нічога не прадвяшчала, што яна будзе насамрэч "выйгрышнай":

"Быццам вус адцяў я Джугашвілі,
быў актыўным сябрам СВБ...
Гэты "грэх" мне сьледчыя прышылі.
Не маню, матуля, я табе". ("Ліст маме", 1968)

У менскай "амэрыканцы" 18-гадовы Язэп Лешчанка абвяшчае галадоўку, якая працягнулася чатыры дні, а пасьля, на раду старэйшых вязьняў, робіць спробу самагубства – праразае кавалкам шкла вену на левай руцэ, аднак яго адпраўляюць не ў лязарэт, а ў карцэр... У верасьні яго ўжо выпраўляюць (у адным цягніку з Лужаніным, Сядурам, Гінтаўтам і Гайкам) у Сыбір – ён трапляе на Далёкі Ўсход, дзе "ішачыць" разам з мужам К.Буйла Віталём Калечыцам.

І ў турме, і ў ссылцы паэт працягвае пісаць ("Адзін, адзін", "Пралескі", "Абэль", "Сібір") – толькі гэтым разам зусім па-іншаму, не "па-маладнякоўску", а сапраўды хутчэй “па-ясенінску”:        

"Сам я ведаю, што ў лесе, ля гары,
мне капаюць ужо яму грабары.
Хай капаюць. Не баюся я нічуць.
Я хачу навек забыцца і заснуць,
каб ня бачыць гэтых чорных пут і крат,
каб ня слухаць, як людзей катуе кат". ("Не кувай", 1933)

Найбольш "сталым", нечакана "нелірычным" астрожным вершам мне здаецца, бадай, "Абэль (Падслуханае)":

"Бедны Абэль, родны браце,
лёс адзін мы маем:
ты жыцьцё даўно ўжо страціў,
сьмерць мяне чакае.

Што-ж? Змаганьне дык змаганьне –
разламаю краты,
покуль сонца зь неба гляне,
замардую брата...

У маёй жыве ён хаце,
ўсё маё ён мае...
Закалю, спалю багацьце...
Каін хай-жа знае". (1933)

Да найлепшых з "ссыльных" вершаў належыць "Помніш, мама?", у якім – бадай, у самым першым з твораў паэта – ужо выразна чуецца ўласны, сталы, аўтарскі голас пазьнейшага Міхася Кавыля, аўтара многіх удалых аўтабіяграфічных вершаў-успамінаў:

"Помніш, мама, той горад вялікі?
Белы дом з вартавымі... вастрог?
Па пабачаньні ты чаравікі
мне зьняла з сваіх змучаных ног... (...)

Шмат нас тут і малых, і вялікіх,
шмат хто холад падужаць ня змог...
І, калі б не твае чаравікі,
я таксама... застаўся б бяз ног..." (1934)

Застаецца толькі здагадвацца, наколькі цяжка было 19-гадоваму юнаку пераносіць усе выпрабаваньні ссылкі. Пасьля адбыцьця пакараньня паэт трапляе ў 1936 годзе ў Варонеж, дзе працуе на заводзе "Камінтэрн" і паступае на вячэрняе аддзяленьне пэдінстытуту. У 1938 г. там выдаецца альманах "Непобедимая", які пачынаецца вершам Кавыля (невядома, ці падпісанага ўсё яшчэ як Маёвы?) "Полем, полем". У зборнік "Ростань" (1947 г.) ім уключаны верш "Поле, поле...", які можа быць перапрацаваным варыянтам таго ж верша: у ім чуюцца ноткі асуджэньня мінуўшчыны, прыгону і ўхваленьня "новага стану рэчаў":

"Ці ня тут ад сонца і да зораў
гнулі сьпіны бацька і браты
і пяялі песьні болю, гора?..
Поле, поле, чуеш гэта ты?..
Не пазнаць вас, нівы, сенажаці, –
залаты бязьмежны акіян...
Вырывае згорбленая маці
колькі раз аплаканы бур'ян. (...)
І чамусьці косьці не скіголяць,
б'ецца сэрца радасьцю маё,
бо наўкол раскінулася поле,
не чужое, ўласнае, сваё".

Наўрад ці, вядома, калгаснае поле назваў бы "сваім" сам беларускі селянін, і наўрад ці б у яго ў той час "білася радасьцю сэрца": паэт хутчэй імкнецца хоць неяк "апраўдацца" перад дзейным ладам – у першы, але не ў апошні раз у жыцьці... Але пры гэтым у вершы захоўваюцца і сумныя інтанацыі, якія зьявіліся ў паэта ў выгнаньні. Такое адчуваньне, што паэт вельмі мала піша пасьля ссылкі, ад безвыходнасьці: няшчыра пяяць "па-маладнякоўску" ў яго болей не выходзіць...

"Парваў я струны свайго сэрца,
закінуў ліру ў забыцьцё", –

напіша ён пазьней, згадваючы гэты пэрыяд свайго жыцьця. Зрэшты, калі верш і быў спробай апраўданьня, то яно яму ня надта дапамагае: у тым жа 1938-м Язэп трапляе "пад чыстку ненадзейных элемэнтаў", і яго высяляюць з Варонежу – куды ён, аднак, зноўку вяртаецца празь нейкі час і праўдамі-няпраўдамі ўладкоўваецца настаўнікам. Адтуль яго ў 1941 г., "калі немцы прыблізіліся да Варонежу", забіраюць у войска, – ён зноў едзе на Далёкі Ўсход, толькі не на катаргу, а "вучыцца ваяваць", – пасьля чаго цягам няўдалага савецкага наступу пад Харкавам у траўні 1942 году трапляе ў палон. Свой ваенны досьвед паэт згадвае ў вершах надзвычай рэдка:

"Бараніў і я Радзіму тую,
дзе мяне ніхто не бараніў". ("Ліст маме", 1968)

Верш "Франтавое", які непасрэдна датычыцца тых падзей, верагодна, напісаны пазьней, бо ў ім пазнаецца стыль Кавыля пачатку 50–х (верш выйшаў у 1954 г. у зборніку "Пад зорамі белымі"), і ніякай асаблівай гераічнасьці ў ім ня чуецца:

"Мне падушкай – сталёвая каска.
З боку туліцца "жонка" із Тулы...
У вакопе сьцюдзёна і гразка.
Добра тым, што на векі паснулі".

Вось такое "негераічнае" бачаньне вайны з асабістай пэрспэктывы "галоднага воя", вядомае дагэтуль з Гарэцкага і пазьней уласьцівае Быкаву. Ваенны досьвед здаецца паэту толькі чарговым эпізодам у бясконцай, здавалася б, чарадзе пакутаў ягонай маладосьці. Але ўсе гэтыя жыцьцёвыя пэрыпэтыі ёсьць, насамрэч, толькі перадгісторыяй: як паэт Міхась Кавыль яшчэ не нарадзіўся. 

4.

"Я карэньне гладаў, я ратунку шукаў –
маладым не хацеў у магілу".
("За вастрожнай сьцяной", 1943)

Не нарадзіўся ён ані пасьля вызваленьня зь нямецкага палону беларускімі дзеячамі зь Менску, якія дапамаглі яму вярнуцца на радзіму ў сакавіку 1943 году. Пра гэты пэрыяд жыцьця ў сваім аўтабіяграфічным нарысе "Мой шлях" паэт згадвае адным радком: "У Менску жыцьцё было неспакойнае. Хутка ізноў давялося ўцякаць". Цікава, чаму "ізноў" уцякаць – здаецца ж, дагэтуль Кавыль ніадкуль асабліва не ўцякаў, наадварот, быў – калі не лічыць шматлікіх хітрыкаў з мэтай абдурыць пільны адміністрацыйны нагляд – паслухмяны "волі лёсу"... Магчыма, гэта значыць, што ўвесь гэты час ён уцякаў, так бы мовіць, у думках – не ад сябе, а ад рэчаіснасьці, у сны і ўспаміны дзяцінства?

За вызваленьне з палону, відаць, трэба было неяк аддзячыць: у часе акупацыі М.Кавыль друкуе два вершы ў "Беларускай газэце" ("За што?", "Веяў вецер буйны") і тры – у "Голасе вёскі", рэдагаванай Я. Кіпелем ("Я – беларус", "Пагоня", "Я нікуды не хаджу"). Тэкстаў іх М. Кавыль у "Міжагнёўі" не перавыдаў, але зь іншых вершаў, напісаных у 1943–44 гг., можна стварыць сабе ўяву пра тое, якімі яны маглі быць:

"Расьцьвіталі ў полі васілёчкі,
васілёчкі ўсюды, дзе ні кінь..." ("Васілёчкі", 1943)

"Ой, ты край мой залаты,
край мой васільковы!.." (1944)

Можа скласьціся адчуваньне, што гэтымі "васілёчкамі" паэт наўмысна "загаворвае зубы" акупантам, кпіць, прыкідваецца гэткім "юродзівым" – але наўрад ці гэта так: у мяне, прынамсі, няма падставаў падазраваць яго ў няшчырасьці. Хутчэй, можна сказаць, што ў яго пачынаецца пэрыяд "клясычна-народнай", "патрыятычна-песеннай" лірыкі, кульмінацыяй якой стаецца паэма "Пад небам Случчыны каханай", напісаная ў 1943 годзе (аднак апублікаваная толькі ў 1947–м у "Ростані"): у гэтай першай сваёй паэме аўтар вельмі недвухсэнсоўна й палымяна "зводзіць рахункі" з бальшавікамі, прыгадвае ім як уласны лёс, так і Слуцкае паўстаньне, аповеды пра якое чуў зь дзяцінства. Урэшце, пакуты маладосьці недзе павінны былі знайсьці сабе выйсьце. Паэма кідае новае сьвятло і на літаратурныя пачаткі таго, хто нібыта яшчэ нядаўна быў Язэпам Маёвым:

"Хоць я тады яшчэ ня ведаў,
за што крывавяць мой прасьцяг,
ды словы-клічы Лістапада
мяне вялі кудысь, як сьцяг.
І я пайшоў. Я лез на скалы
сьлядамі сьвежае крыві...
А прыпарнаскія шакалы
крамзалі дум маіх узьвіў.
А ў гэтых думах, гэтых мроях
хацеў хоць раз я там пабыць,
дзе Чарадзеевы героі
ў вагні згаралі барацьбы...
Дык дзе там: "Тэма архаічна...
Вы ў правы хіліцеся ўхіл...
Сьляпы вы – сёньня гераічней..." –
пісаў якісь мне Самуіл.
А я "сьляпы" глядзеў, як маці
сьлязамі змочвала палі...
Хацеў крычаць, хацеў я плакаць,
ня дытырамбы ім піліць". (1943)

Вядома, з гледзішча камуністаў гэтая патрыятычная па сутнасьці паэма здаецца зусім не нявіннай, а ўсьвядомлена "здрадніцкай" (пагатоў калі зьвярнуць увагу на згадку пра "якогась Самуіла" – хаця Кавыль у пазьнейшых творах нідзе не выяўляе антысэмітызму, наадварот, спачувае перасьледаваным у СССР гэбраям, зь любоўю згадвае пра вясковага гандляра Янкеля Ёськіна і сам сябе параўноўвае зь Вечным Жыдам), – то бок антысавецкай, антысталінскай, антырасейскай, – тым часам як з гледзішча паэзіі яна ёсьць, мякка кажучы, малацікавай. Гэта чысты ўвасоблены гнеў: паэту, які дагэтуль умеў толькі паціху "па-ясенінску" плакаць, цяпер урэшце дазволена і крычаць.

Відавочна, што з такімі поглядамі і з такой мінуўшчынай нічога добрага чакаць ад вяртаньня бальшавікоў яму не выпадае. Кавыль, як і шмат ягоных калегаў па пяры, пастанаўляе ўцячы разам зь немцамі – кінуцца, паводле назвы аднаго з апошніх напісаных на радзіме вершаў, "У вір галавою":

"Перанёс я прыгодаў ці мала,
упіваўся рамантыкай бою,
а цяпер, як казаў Купала,
засталося – у вір галавою". (1944)

І сапраўды, яму "няма чаго траціць" – у 1944 годзе Язэп Лешчанка апынаецца ў Баварыі. І там ён перажывае нялёгкія часы ды працягвае пісаць патрыятычна-лірычныя вершы ў "клясычным", традыцыйным, "васільковым" ключы. Чаго варты толькі пералік іхных назваў: "Ой, далёка", "Ой, чаму я спаткаўся з табою?", "Ой, пайду", "Ой, ты край мой"... Сапраўды, і ў ваенныя гады "войкаць" яму давялося ня меней, чым у папярэднія.

5.

"Турынгія – царыца!
Зялёныя лясы...
Ніяк мне не упіцца
віном твае красы".
(1946)

І вось – недзе ў Турынгіі ці яшчэ ў Баварыі, калі 28-гадовы паэт апынаецца сам-насам з альпійскай прыродай, – здараецца сапраўдны цуд. Гэтым цудам і ёсьць згаданы мною на самым пачатку верш "Ідзі, ідзі". Магчыма, ён ня быў напісаны ў 1944 годзе, а толькі задуманы, "запачаты" тады, тым часам як дароблены праз колькі гадоў, у пэрыяд росквіту ягонага таленту, – але важны тут ня факт рэгістрацыі думак на паперы, а факт самога нараджэньня гэтых думак – іншага, не абстрактна-вэрбальнага, а канкрэтна-вобразнага спосабу мысьленьня:

"Упала ноч.
Як эдэльвэйсы, зоры
цьвітуць над Альпамі.
Аскепак-маладзік
у неба ўрэзаўся.
Блакітнае на горы
імжыць сьвятло.
А ты ідзі, ідзі...
Якая ноч!
Як у сьвятыні, ціха
і урачыста.
На калені упадзі.
Вунь там агонь міргае...
Шчасьце зь ліхам
кладуцца спаць...
А ты ідзі, ідзі...
Трывожыць ноч,
як сьмерці жах мінулы,
і прышласьць мроіцца,
як недабіты дзік.
Нібы агонь,
няўсподзеў шуганула
жаданьне жыць.
Каб жыць,
  ідзі, ідзі...
Канае ноч,
і зазьвінелі зоры.
Прамень, як штых, бліснуў,
і маладзік
збляднеў,
самлеў.
Ружовае на горы
імжыць сьвятло.
А ты ідзі, ідзі..."    

У чым палягае для мяне адмысловая магія гэтага верша? Па–першае, у тым, што гэта ня крык, ня плач і ня песьня, як дагэтуль: верш напісаны "шэптам", які адзіна пасуе ў сьвятыні, дзе ўзвышаць голас – недарэчна. Дый у паэта няма іншага суразмоўцы, да якога ільга было б зьвярнуцца на "ты", апроч сябе самога. Толькі ў гэтай цішыні ён упершыню, мне здаецца, здольны пачуць уласны голас, у тым ліку паэтычны – сябе, ува ўсіх сэнсах слова. Па–другое, хаця ніводны з вобразаў верша паасобку ня ёсьць ужо такім арыгінальным ці нязвыклым, але паэту ўдаецца стварыць зь іх надзвычайна арганічную цэласнасьць. Гэтаму спрыяе ў тым ліку абраная форма: кароткія выказваньні, што нагадваюць абрыўкі фразаў ці думак, якіх не заглушае "акустычны шум" вэрбальных асацыяцый-перамычак, як у юначым вершы "З прастораў". Ад верша вее – упершыню – надзвычайнай гармоніяй, так бы мовіць, між аб'ектам і суб'ектам, што пераплаўляецца ўва ўзаемную гарманічную адпаведнасьць зьместа і формы (ці, наадварот, паходзіць з гэтае ўпершыню дасягнутае адпаведнасьці).

І ўсё-ткі карані гэтага верша, паводле пазьнейшага сьведчаньня паэта – недзе там, дзе й карані нашмат меней спакойнага й па-юначы неўраўнаважанага верша "З прастораў". У паэме "Непакорныя" праз шмат гадоў Кавыль напіша:

"У вольны час ад працы хатняй
сьпяшаў Алесь у пушчу вершаў.
А там "Пялёсткі", "Віта", "Крэдо"
і "Дзіва", "Раніца рыкае"...
Якая сьвежасьць. Колькі ведаў.
Мэтафар вычурнасьць якая.
Нібы цымбалаў, рыфмаў граньне,
суквецьці вобразаў цудоўных..." (1982)

Тут паэт зноў аддае даніну ўплывам сваёй маладосьці – аўтарам пералічаных кніг Маракову, Пушчу, Дубоўку, Чарнушэвічу – і ўпершыню прызнаецца, чым яны, уласна, яго захаплялі: вобразамі, мэтафарамі, "граньнем рыфмаў". Чаму ж тады, каб наблізіцца да гэтых "суквецьцяў", да гэтай "вычурнасьці мэтафараў", яму спатрэбілася столькі гадоў?

Рэч у тым, што позьняя паэма "Непакорныя" ёсьць настолькі ж аўтабіяграфічнай, наколькі анахранічнай – як і кожны ўспамін, яна "ўпрыгожвае" і падфарбоўвае сапраўднасьць. Насамрэч, паэт дайшоў да сутнасьці паэтычнай магіі сваіх папярэднікаў не адразу, не ў 15–17 гадоў, а нашмат пазьней, пасьля таго, як сам для сябе "пераадкрыў" ці "перавынайшаў" іхнае мастацтва – каб у нечым іх нават пераўзысьці. На маю думку, першым сьведчаньнем гэтага пераадкрыцьця і зьяўляецца верш "Ідзі, ідзі".     

Чаму адбываецца гэты "цуд"? Я ўжо фактычна прапанаваў сваё ўласнае, спэкуляцыйнае тлумачэньне: мне здаецца, што менавіта ў той момант паэт урэшце застаецца АДЗІН – але ня ў карцэры, сам-насам з сваім горам і нярадаснымі ўспамінамі, а сам–насам зь сьветам і яго хараством – не з сабою, а зь "ІНШЫМ". Гэта тая падставовая, так бы мовіць, ня толькі фізычная, але й мэтафізычная адзінота, якая ёсьць перадумовай узьнікненьня сапраўднай паэзіі. Яна і ёсьць сапраўднай мэтаю тых "уцёкаў" углыб сябе, якія паэт зьдзяйсьняе на працягу ўсяго папярэдняга жыцьця. 

Яшчэ адным важным фактарам мне здаецца тое, што сама рэчаіснасьць, твар да твару зь якой апынаецца аўтар – новая, іншая, і праз гэта "магічная". Гэта не азначае, што яна ёсьць такой ужо радаснай: часьцяком свае найлепшыя вершы Кавыль стварае ў вельмі, мякка кажучы, "нерамантычных" абставінах. Але галоўнае, што абставіны тыя – не падобныя да ранейшых айчынных краявідаў (у тым ліку і духовых), ужо "зрыфмаваных" і сэміятызаваных ягонымі папярэднікамі.  

У 1944–47 гг., да выданьня сваёй першай кнігі "Ростань", паэт працуе на авіязаводзе ў Цытаў, пасьля – у Турынгіі, у 45-м трапляе ў лягер для перамешчаных асобаў, і ўрэшце – у Бэльгію, на працу ў вугальнай шахце.

"У гэтым няпэўным і нявыразным часе апанавала мяне туга й роспач. Сябра мой Іван Кір'янаў, якому я прысьвяціў першы свой зборнічак вершаў "Ростань", пакончыў самагубствам у Рэгензбургу. Я пастанавіў шукаць ратунку ў працы... Прамучыўся ў шахтах у Ля-Лювэры шэсьць месяцаў, дзе страціў на левай руцэ палец".

Такія вось "рамантычныя" абставіны, у якіх ствараюцца вершы кшталту гэтага:

"Наліліся сокам сонца зоры.
Маўкліня. Ня шэпчуць чараты.
Туманоў блакітныя уборы
паразьвешваў вецер на кусты.

За сялом зялёныя дубровы
шэры падпярэзваюць хвартух.
Малаком цяжарныя каровы
праганяе выганам пастух.

Парасьселася ў гальлі на веча
вараньнё у чорных лахманах.
На спатканьне з ноччу выйшаў вечар,
малады замроены манах". ("Вечар", 1945)

Як відаць зь іншага верша, "Падзямельная песьня", супакой і натхненьне можна знайсьці й пад зямлёю, пагатоў калі яго няма на зямлі:

"На зямлі мне і душна, і цесна;
пад зямлёю душней, ды прасторней.
Падзямельная ціхая песьня
супакоем мне сэрца агорне.

Лямпы–зьнічкі, падземныя зоры
ў сутарэньні пабліскваюць здрадна.
Далямітныя рушацца горы,
мне насустрач ідзе непрагляднасьць.

Не праспэкты суворыя штрэкі,
не на йгрышча іду я у ручу –
нада мною азёры і рэкі,
пада мною агонь неўміручы..." (1947)

Тым ня менш, да часу такія ўдалыя знаходкі застаюцца ў Кавыля выключэньнямі ("Вясёлка", "Нам сэрца асьвяжае подых новы", "Турынгія – царыца!"): паралельна зь вершамі новага, "вобразнага" стылю ў 40-х гадах ім надалей пішуцца вершы "старога ўзору", дыктаваныя збольшага пачуцьцём настальгіі па бацькаўшчыне ("Беларусь", "Прароцтва", "На новы год"). Бальшыня раньняй "песенна-народнай", а таксама любоўнай (хацелася б сказаць інтымнай, але акурат праўдзівай інтымнасьці там, па-мойму, і не стае, яна зьявіцца пазьней) лірыкі паэта лёгка пазнаецца паводле адной, з майго гледзішча, фармальнай заганы, якая, відаць, мелася быць прыёмам, а стала ці ня вымушаным выйсьцем: паводле паўтору напрыканцы верша яго першай страфы, радзей – першых двух радкоў. За рэдкімі выключэньнямі гэтыя вершы належаць у Кавыля да найслабейшых; яны, пераважна, і ўкладаюць першую кніжку паэта, "Ростань", выдадзеную ў 1947 годзе ў Рэгенсбургу, куды ён уключае і паэму "Пад небам Случчыны каханай", найлепшыя вершы 30-х гадоў ды некаторыя з найноўшых – пераважна, з грамадзкай тэматыкай. Пільнай увагі зь іх заслугоўваюць "лягерны" верш-успамін "Іграе Жорж", іранічнае прысьвячэньне "Музе", а таксама – верш "Вэнэра", якому ўласьцівая тая ж ёмістасьць вобразу, што й пазьнейшым творам Кавыля:

"...Забытая,
дзе сьліўні і вужы,
аплёвана, разьбітая
на сьметніку ляжы..."

У садзе каля явару –
крапіва і трава...
Зіхціць з крапівы мармурам
багіня хараства..." (1945)

Рэшту сваіх "новых" вершаў паэт уключыць толькі ў наступную кнігу – "Пад зорамі белымі" (Нью–Ёрк, 1954). Адразу зьвярну ўвагу на тое, што вялікая частка і пазьнейшых аўтаравых чыста лірычных кампазіцый у зборнікі 1940–60-х гг. не ўвайшла – перавага заўжды аддавалася вершам "сьвядомым", патрыятычным, "народным"... Ці гэта сам паэт быў настолькі няўпэўнены ў якасьці сваёй лірыкі, што лічыў яе нявартай публікацыі, ці гэта палітычныя й жыцьцёвыя абставіны прымушалі яго сьпяваць на часам досыць аднастайнай настальгічна-грамадзкай струне? Варта было б спраўдзіць у яго самога. Магчыма, свой уплыў меў той факт, што ў 1948 годзе ён

"…перабраўся ў беларускі лягер Бакнанг. Тут крыху прыйшоў да сябе. Рэдагаваў газэту "Беларускае слова", а пасьля "Беларускую трыбуну", аж пакуль нябожчык пратапрасьвіцер Мікола Лапіцкі не нагаварыў мяне ехаць у Амэрыку. Прызнацца, неяк не хацелася мне ехаць так далёка... Але ўсё ж паслухаў а.Лапіцкага..."

У 1949 годзе ў Кавылі, здаецца, яшчэ на нейкі момант абуджаецца Язэп Маёвы, ці хутчэй Маякоўскі (толькі, так бы мовіць, несавецкі – гл. верш "Паэту") – я маю на ўвазе пачатак працы над прысьвечанай акупацыі й вайне паэмай "Міжагнёўе", якая ёсьць у яго хаця й наймацнейшай, ды, так бы мовіць, не зусім "ягонай" – аднак тая будзе скончаная толькі ў 1961 годзе, ужо ў Новым сьвеце. 

6.

"Амэрыка, мая другая Случчына..."
  ("Дзякую, Амэрыка", 1951)

"Амаль 90 працэнтаў маіх твораў напісаныя ў Амэрыцы".
("Мой шлях")

Спадзяюся, сам Міхась Кавыль пагадзіўся б з тым, што канчатковым прабуджэньнем (ці ўсьведамленьнем) свайго таленту ён абавязаны дзьвюм стыхіям: Атлянтычнаму акіяну й Нью-Ёрку.

Пісаць пра гэты пэрыяд ягонай творчасьці  надзвычай лёгка, бо Кавылёвы вершы таго часу камэнтароў і не вымагаюць – таму пагатоў была б шкада ўстрымацца тут ад іх цытаваньня. 

"Вецер-смык на струнах-тросах
грае дзікія факстроты,
як дазоры, альбатросы,
нібы здані, шчоглы-гроты. (...)

Паўтарацьмеш безупынна,
як вар'ят той загайданы –
ўсе пяскі зьбяру з пустыняў
і засыплю акіяны..." ("У акіяне", 1950)

"Ботам каменным упёрся ў воду,
у зямлю другім, стаіць і марыць,
голаў узьняўшы за хмары,
места нягодаў, места прыгодаў.

Прыстань вятроў, акіяну хваляў,
сымфонія фарбаў, бэтону, сталі...
Горад мільённагаловы, мільённавокі
грудзі падставіў вятром шырокім". ("Нью-Ёрк", 1950)

З фармальнага гледзішча да найбольш экспэрымэнтальных належыць верш "Трымайся, Марыя", напісаны ў "дыялягічнай" форме, хаця й ня новай (уласна, яшчэ сярэднявечнай), але ў Кавыля – нетыпова й шызафрэнічна "разарванай", што толькі падкрэсьлівае адлегласьць паміж дзьвюма паралельнымі рэальнасьцямі, новай – і тамтэйшай, айчыннай:

"Кіпіць акіян.
Па–над Случчу
агні маякоў
рэхчуць коні.
Пагасьлі ў тумане,
над кручай
каб зноў загарэцца.
Сасоньнік.
У тросах стальных
каля гаю
вятры заблудзілі..." (1950)

Сярод вершаў, напісаных Кавылём у Амэрыцы, пад "зорамі белымі" амэрыканскага сьцягу, ладная частка прысьвечаная самой Амэрыцы – ня толькі яе прыродзе й людзям, але й краіне як такой: гэта той амэрыканскі патрыятызм, які вельмі лёгка зблытаць з "антысаветызмам", але падмурак ягоны – не ў антысаветызьме, а перадусім ува ўдзячнасьці той краіне, дзе ён урэшце знайшоў спакой і свабоду – дзьве перадумовы пісьма.

"Помнікі. Крыжы. Магільныя пліты.
І мы, жывыя, на цьвінтары.
Сьцюжы зацерлі імёны забітых,
і дух вітае ціха ўгары.

Дрэвы шумяць аб бясьмерці, вяліччы.
І мне за імі як паўтарыць?
Жбан уздымае Молі Пічэр
вышэй вяршалін – піце, вятры!.." ("Молі Пічэр", 1952)

"Расчасаўшы белыя грывы
   з абрыву
  стрымгалоў
як самазабойцы
кідаюцца
белапенныя
  глыбы
   вады....

Дым,
дыямэнтавы дым
  уздымаецца
  ў неба
  хмарай,
Каб упасьці назад
  Ніягарай..." ("Ніягара")

Аднак Кавыль Амэрыку, трэба сказаць, не ідэалізуе: зважае ён і на сацыяльную несправядлівасьць, і на залішнюю "мэханізаванасьць" капіталістычнага сьвету:

"Нібы цясьніны гор – вуліцы.
Дамы – вылуджаныя ветрам скалы.
Бакамі размаляванымі туляцца,
у хмары лезуць – месца мала. (...)

Неба шрубуюць верталёты...
Хоць бы другая плянэта упала, –
будуць кідацца самазабойцы ў пралёты:
на зямлі месца мала". ("Месца мала", 1952)

"Што пудзіла на агародзе, зашмальцаваны,
капялюх падмасьціўшы пад галаву,
сьпіць на ходніках каля рэстарану,
ногі, рукі раськінуў, бы павук.

Мінаюць яго, як бомбу, дасьціпныя дамы,
паліцэйскі пераступае, бы праз агрызак сухі.
А ён, нашчадак грэшнага Адама,
за чые пакутуе грахі?" ("Бом" – маецца на ўвазе "бомж", беспрытульны)

Сваю "новую" паэтыку Міхась Кавыль фармулюе на пачатку 50-х, як іначай, у вершы, што паводле інтанацыяў гэтак жа нагадвае Маякоўскага (да якога ў Кавыля, трэба сказаць, яўна амбівалентнае стаўленьне), як і паэма "Міжагнёўе" – але каштоўны ён менавіта ўсьведамленьнем разрыву між уласнай  ранейшай і новай творчасьцю:

"Годзе выседжваць
слоў кураняты,
раскалупваць
пачуцьцяў
  струп!
Чуеш, рыгаюць
крывёй гарматы?
Бачыш, труп
абдымае труп? (...)
Сьлінай
сьлімачай
  раны ня гояць
і ня гасяць пажар
сьлязой.
Музыку волі –
у сэрцы
  вояў!
Эскадрыльлі рыфмаў
у бой!" ("Паэту", 1952)

Тут уражвае не сама па сабе інтанацыя ці "запазычаны" стыль, а менавіта кантраст між сучасным размахам паэтавай вобразнасьці й ранейшым "ясенінскім" лірызмам, між паліфаніяй "новага" голасу й ягонай ранейшай манатоннасьцю... А вось як гучыць зварот да "Маладога паэта" ў больш уласьцівым самому Кавылю стылі:

"Ты бачыў, як лезуць
альпіністы на скалы?
Ты ведаеш, колькі
іх прадоньне схавала? (...)
Вось так і цябе
на шляху да Парнасу
чакаюць выступы
ды расколіны часу..."

Ужо ў 1953 годзе паэт з поўным правам канстатуе:

"Дзякуй, слаўны Амэрыга!
На зямлі тваёй ускрос..." –

і сапраўды, Міхасю Кавылю ёсьць шмат за што дзячыць Амэрыцы, але "ўскрос" ён там (ці, як цяпер кажуць, "адбыўся") перадусім як паэт, а за гэта ўжо ёй мусіць падзякаваць перадусім беларускі чытач.

7.

"А той, хто зьведаў сьцежкі ўсе, дарожкі,
калі пылала Случчына ў агні,
шуміць пахілай, ціхаю валошкай
сярод чужых, неураджайных ніў".
("Случчакі")

На пачатку 50-х талент Міхася Кавыля дасягае свайго апагею. Яму, так бы мовіць, удаецца ўсё, за што ён ні возьмецца: ці за "чыстую" лірыку, ці за рэмінісцэнцыі ўласнага жыцьця, ці за вершаваны камэнтар да актуальнай палітычнай сытуацыі ("Вугорцам"). Зь вершаў з тыпова эмігранцкай, "настальгічнай" тэматыкай найбольш удалымі ў Кавыля зьяўляюцца тыя, што стасуюцца да канкрэтных успамінаў, маюць выразную асабістую пэрспэктыву. Гэта, напрыклад, кранальная "Баляда аб Тані" ці верш "Маўкліня":

"Баюся ў моўкны мой пакой заходзіць,
хтось скажа – трус... А я прайшоў агні.
І супакой знаходзіў у прыгодзе,
чакаў, бы вязень волі, маўкліні.

Тады, як неба на зямлю йшло ў наступ,
хрысьцілі высь пражэктараў нажы,
я прабіраўся, што вужака, пластам
у тыл варожы... Вось тады я жыў". (1955)

Геніяльны ў сваёй канкрэтнай вобразнасьці і амаль "борхэсаўскі" паводле ідэі "Нож" – па-мойму, адзін з найлепшых вершаў у гісторыі беларускай паэзіі, прысьвечаных Янку Купалу (калі дакладней, ягонай спробе самагубства):  

"Не зь нягнуткай сталі, зь серабра
ён адліты. Год яму ці мала.
Шмат разоў яго у рукі браў,
над сталом схіліўшыся, Купала.

Разразаў пяшчотна "Кабзара",
вершы Гётэ, томікі Лангфэло...
За вакном крывавая зара
над зямлёй спалоханай зырэла. (...)

Зазьвінеў і змоўкнуў на стале.
Шуганулі шэрыя шынэлі...
Як паэт скрываўлены самлеў,
серабра усхліпы патускнелі.

З тэй пары лагодная рука
яго доўга, доўга не кранала.
На ліхую долю наракаў,
над сталом схіліўшыся, Купала. (..)

Шмат чаго ён бачыў. Не прасем –
ні аб чым ня здрадзіць да скананьня;
таямніцы ў неведзь панясе
у сваім сярэбраным маўчаньні". (1953)

Калі раней Кавыль мог як піць даць напісаць верш у стылі Маякоўскага, то цяпер ён можа нападобіць хоць бы й Гумілёва:

"Шукачы блакітных пэрлаў
на нязьведаных глыбінях...
Караблёў разбойных жэрлы
ноччу чорнай іх ня спыняць. (...)

Напіваліся зь няўдачы,
пахмяляліся з знаходкі;
ім пяялі "Кукарачу"
чарнавокія какоткі..." (найпазьней – 1960 г.)

Такое адчуваньне, што ў паэзіі для Кавыля няма нічога немагчымага – ён піша цяпер вольна, дзеля ўласнага задавальненьня. Якраз тады вядомы крытык Антон Адамовіч дае яму параду (ці хутчэй – "баявое заданьне"), якая зь сёньняшняга дня можа нам здацца абсурднай, але тады, бадай, выглядала неабходнай з гледзішча патрэбы разьвіцьця, "удасканаленьня" ці большай "эўрапеізацыі" айчыннага пісьменства: запоўніць "прабел" у беларускай літаратуры, а менавіта – стварыць не санэт, а вянок санэтаў, паводле клясычнага італійскага ўзору часоў Рэнэсансу. Апрача іншага гэтым, відаць, меркавалася давесьці, што "прафэсійныя здольнасьці" эміграцыйных аўтараў ня меншыя, калі ня большыя, чым у "падсавецкіх": вось жа, "мы" змаглі, а "яны" – не... З аднаго боку як бы прыкра, што ў беларускай літаратуры дагэтуль такой спробы не было, з другога – ня меней прыкра, што гэтае "заданьне" накіравала Кавыля ў бок, які ніколі ня быў ягоным наймацнейшым – у сфэру "чыстай" вэрсыфікацыі, пагатоў у час, калі ў той самай Эўропе Раймон Кэно стварае свае знакамітыя "100 трыльёнаў санэтаў" (вянок санэтаў, у якіх усе радкі ёсьць узаемазамяняльнымі): жарт, які канчаткова адпраўляе гэтую й без таго антыкварную паэтычную форму на ганаровую "маральную пэнсію". Тым ня менш, Кавыль "прымае выклік" Адамовіча і ў другой палове 50-х сумленна працуе над санэтамі, у тым ліку стварае некалькі "вянкоў". Гэтыя санэты (што выйдуць пад сымптаматычнай назвай "Цяжкія думы"), якія ў 60-я гады эмігранцкая крытыка называла "пэрламі", належаць, па-мойму, да найслабейшых вершаў аўтара. Працэнт сапраўды ўдалых сярод іх, бадай, найніжэйшы – але гэта ня значыць, што іх там зусім няма (прынамсі, па-за "вянкамі"):

"Усе, як людзі: сьпяць, нахлыне змрок,
істужкай сноў ружовых вяжуць зь сьветам
нялёгкай прошласьці і прышласьці прыкметы,
а ў ціхаце зашарахціць ледзь крок

цяжкога дня – ў бурлівасьці заток
ідуць лавіць запал, дарунак лета,
і дыхаць водарам духмяных кветак,
плясьці надзей вузорчаты вянок.

Ды толькі ты, бядак – палонны ночы.
У тваім сэрцы шасьцярні грукочуць,
бяссоньне нэрвы круціць, бы той дрот.

Адна уцеха – дзіўныя прывіды:
удаву чорнаму шпурляе ў рот
на золку сонца агнявыя дзіды..." (1959)

Вынікам плённых 50-х гадоў стаюцца дзьве кнігі паэта: "Першая рана" (1960 г., Манчэстэр) і "Цяжкія думы" (санэты, 1961 г., Саўт-Рывэр). Найлепшае ў іх, як і ў пазьнейшых творах аўтара – вельмі жывая, "неўнармаваная", сапраўды народная мова ягонай "дарэформавай" маладосьці, якая з аўтаравым прафэсійным сталеньнем усё больш "рахмана" паддаецца вэрсыфікацыі – ён усё больш слухае яе, а яна ўсё больш слухаецца яго... Гэтым, магчыма, і абумоўлены пазьнейшы адыход Кавыля ад якіх-любя літаратурных узораў: зь векам ён "заглыбляецца ў сябе", робіцца калі не "дасканалым", то безумоўна – самадастатковым. Адчуваньне, што пасьля санэтаў рабіць "літаратуру дзеля літаратуры" яму ўжо болей не цікава.

8.

"Жонка, вяжы лахманы!
Годзе "бадзяцца бяз працы",
звоняць з Парыжу паны,
мушу ў паход сабірацца.(...)
Паўэрс там, кажуць, няўдала
сеў на калгасны загон?
Я-ж мо ня ён? Па сакрэту:
я прафэсійны шпіён".
("Правакатарам", 1960)

У 1960 годзе адбываецца яшчэ адна значная падзея ў паэтавым жыцьці, якая зноў па-свойму трагічна (з майго гледзішча) адбіваецца на ягонай творчасьці. У верасьні таго году ў газэце "Голас Радзімы" зьяўляецца верш "Грэх на сэрцы цяжкі" – "напісаны янычарамі Масквы, а падпісаны маім псэўданімам", як адзначае сам Кавыль у камэнтары да ўласнага верша "Правакатарам", напісанага ў адказ на публікацыю. Ён выказвае здагадку, што "па тэорыі верагоднасьці верш гэны напісаны Максімам Танкам" – менавіта Танк і раней нібыта клікаў яго працаваць у "Завярталаўку" (газэту "За вяртаньне на Радзіму", у 1960–м перайменаваную ў "Голас Радзімы"), але Кавыль публічна яму адмовіў у вершы "Максіму Танку" (1957 г.).

Трэба сказаць, што правакацыя, кім бы яна ні была падстроеная, была (ці прынамсі здавалася яе аўтарам) "прафэсійнай" – на гэта можна меркаваць паводле таго, што ў верш былі ўключаныя сапраўдныя радкі М.Кавыля. Асобныя ўрыўкі з "Граху" Кавыль цытуе ў якасьці эпіграфаў да разьдзелаў свайго верша "Правакатарам" – надзвычай пераканаўчай "дэканструкцыі" фальшыўкі, у якой ён высьмейвае й абвяргае яе галоўныя тэзы. Вось гэтыя ўрыўкі “а ля тэз”: "О, прабач мне, Радзіма, прабач... Чую сьмерць у маўчаньні злавесным... Пан Абрамчык пазвоніць з Парыжа: Ты жывы? Сабірайся ў паход... Не дурыся, казала мне маці,  – Будзь заўсёды з народам, сынок. І паслала усьлед мне пракляцьце, калі з дому, як злодзей, уцёк..." і г.д.

Тое, што ў фальшыўцы не ад самога Кавыля, напісана досыць бяздарна, шаблённа, "першаплянава", павярхнёва, "прычасанай", стандартнай "савецкай" мовай – гэтага было б дастаткова, каб не паверыць у тое, што аўтарам "пакаяльнага верша" мог быць сам Кавыль. Аднак паэт, мабыць, каб адвесьці ад сябе лішнія падазрэньні, нібы пачынае з таго часу зноў "апраўдвацца", гэтым разам – перад іншымі суродзічамі-эмігрантамі; у ягоную паэзію зноў вяртаюцца агітацыйныя ноткі "грамадзянскай лірыкі", якая і дагэтуль не была ягоным моцным бокам...
 
Апрача таго, ёсьць тут асаблівы нюанс: напісаньне "пакаяльнага верша" ад імя паэта было, з аднаго боку, помстай за непахіснасьць ягонай грамадзянскай пазыцыі, з другога – своеасаблівым "прызнаньнем" ягонага таленту з боку мэтраполіі: вось жа, ім "зацікавіліся", менавіта Кавыль, а ня хто іншы, быў абраны ў якасьці "пакаяльнага голасу" дыяспары, менавіта на "ягоным матэрыяле" пастанавілі "зваяць" прасавецкую агітку, на ўзьдзеяньне якой, відаць, разьлічвалі – чым іншым ён мог заслужыць такой "пашаны", як не сваімі вершамі? Факт уключэньня радкоў Кавыля ў падробку сьведчыць, што яе рыхтавалі "на поўным сур'ёзе", спадзеючыся, відаць, на тое, што эмігранты павераць у аўтарства Кавыля і адвернуцца ад яго, пасьля чаго можна будзе зноў зрабіць яму прапанову, ад якой будзе "немагчыма адмовіцца" – але ж на свой бок звычайна перацягваюць не "абы-каго", а менавіта тых, чыя вартасьць не падлягае сумневу.

Так ці іначай, дасягнуты правакацыяй эфэкт быў наўпрост адваротны, – хаця, бадай, зь сёньняшняй пэрспэктывы і ня меней шкодны для аўтара: зь яго стаецца, у камуністычнай тэрміналёгіі, "запісны антысаветчык", у літаратурнай – "грамадзянскі лірык". Кавылю – 45 гадоў, ён у росквіце сваіх жыцьцёвых сіл: каму, як не яму, насамрэч, па плячы гэтае чарговае "заданьне" лёсу – даць адлуп усім паклёпнікам і на яго самога, і на Бацькаўшчыну?

І Кавыль ім адлуп дае. Відаць, ува ўмовах халоднай вайны праігнараваць штосьці падобнае было немагчыма, бо гэта азначала б даць карт-блянш на далейшыя, ужо меней нявінныя правакацыі. Але гэта ў пэўным сэнсе азначае і тое, што паэт усё-ткі на правакацыю па-свойму паддаецца: палітыка зноў не дае яму жыцьця, "прыходзіць па яго", і ён не выстаўляе яе за дзьверы, а вітае з шырокімі абдымкамі, як доўгачаканую ганаровую госьцю. (Магу пацьвердзіць з уласнага эмігранцкага і паэтычнага досьведу: самая нязначная ўвага з боку Бацькаўшчыны ўспрымаецца часьцяком зусім неадэкватна, – ці то як манна нябесная, ці то як сьмяротны прысуд/абраза й г.д., – і змушае да такіх жа неадэкватных рэакцый на яе.)
 
Калі раней найлепшыя ўзоры патрыятычнай лірыкі Кавыля грунтаваліся на ўжо згаданай асабістай пэрспэктыве, то з 60-х гг., на маю думку, яна робіцца гэткай дэкляратыўнай, паэт ня грэбуе "моцным слоўцам", каб паставіць усходніх "калегаў" на месца. Сапраўды, калі сярод іх няма сумленных людзей,  то яны ўжо як быццам і не калегі, а проста паслугачы Масквы – і атрымліваецца, што Кавылю з усіх “сапраўдных” беларускіх паэтаў як быццам бы "няма роўных", бо паэтам можа заставацца толькі той, хто "творыць у вольным сьвеце"...

Як ні парадаксальна, але можна сказаць, што на гэтым сапраўды "вольная" творчасьць Кавыля амаль заканчваецца: "Я найперш беларус, а пасьля паэт", заяўляе ён. І сапраўды, у гэтым спадужаньні "беларуса з паэтам" паэт пачынае з таго часу паціху прайграваць...

"Мы кляліся барадою Маркса –
праслаўляць савецкую турму,
ад Нямігі да "каналаў" Марса
пашыраць чырвоную чуму
На ўвесь рост ня крочым – ходзім ракам;
не на ўзвышша йдзём – паўзём уніз.
Перажоўваем гнілы сілос бяз смаку:
сталінізм, марксізм ды брэжневізм. (...)
Ня дурнейшыя за Феербаха...
Прападзі ты, немарач, і згінь.
Нашу мужнасьць разбамбілі страхам,
замянілі робатам мазгі.
Для чаго нам галава прышыта,
і прычэплены язык за рот?
Каб жылі мы весела і сыта
і дурылі дарагі народ". ("Марш "філёзафаў" БССР", не раней за 1964 г.)

Аб'ектамі сатыры М. Кавыля стаюцца Фідэль Кастра ("Куба ў Менску", 1963, з эпіграфам з ухвальнага верша А. Вялюгіна, зь якім аўтар палемізуе), Яўген Еўтушэнка ("Каміваяжэр", 1975 г.), ня кажучы пра сваіх "калег" і суайчыньнікаў – вось паасобныя сылюэты беларускіх творцаў з аднайменнага верша:

"В.Быкаў
Трошкі мыкаў, трошкі брыкаў...
Залыгалі грозным крыкам.

М.Танк
Верш, ці доўгі, ці кароткі,
трасецца ленінскай бародкай. (...)

А.Макаёнак
У пазалочаным карыце
сьпіць зь Лявоніхай на арбіце. (...)

М.Лужанін
Калі-б хам Музу ня згнусіў –
Маякоўскі Беларусі.

П.Броўка
Вось таму ён і "народны",
бо народу не прыгодны". ("Сілуэты", 1972 г.)

Дзеля парадку нагадаю, што з адваротнага боку ў той жа час прыходзілі падобныя, калі не нашмат больш грубыя й рэзкія абвінавачаньні, кшталту супольнага ліста "Ня вам беларусамі звацца" (1967 г.), падпісанага ў тым ліку і пазьнейшымі народнымі пісьменьнікамі: Барадуліным, Бураўкіным, Быкавым, Гілевічам.

Да найбольш цікавых вершаў Кавыля гэтага пэрыяду належыць, апрача "Правакатарам", верш "Усеваладу Краўчанку. Заміж кветак на магілу", напісаны з нагоды самагубства беларускага пісьменьніка ў Парыжы ў 1961 г.:

"Над Канам агні і зоры.
Ты зорку Вэнэру шукаў...
Ці думаў: "Ўва мне ёсьць вораг...
Прыкончу бальшавіка..." (...)

Збылося тваё жаданьне:
ты – вольны, спакойна сьпіш...
Ў вакно, праламанае ў Кане,
глядзіць на цябе Парыж..."
 
Як бачым, лёс Краўчанкі (які, паводле перадсьмяротнага ліста, пабаяўся, што "некаторыя яго словы могуць быць інтэрпрэтаваныя як варожыя") выкарыстоўваецца аўтарам, каб сказаць, што бальшавік можа быць вольным толькі мёртвы... Ня ведаю, наколькі такую адвольную "інтраспэкцыю" можна лічыць паэтычнай удачай, але "ідэалягічнай" – безумоўна. Сваёй кульмінацыі талент Кавыля-прапагандыста дасягае ў вершы "Сакавіковыя матывы" (1968 г.), напісаным да 50-х угодкаў БНР, дзе 

"...нам віншаваньне са сьвятам –
разарвецца ў джунглях "марына" граната..."

То бок амэрыканскія жаўнеры ў Віетнаме (як дагэтуль у Карэі), з гледзішча Кавыля, змагаюцца ў тым ліку "за вольную Беларусь" – бо змагаюцца супраць камуністаў. Вось такія чорна-белыя погляды дыктаваліся "чырвона-белым" падзелам часоў халоднай вайны. Няма дзіва, што ўжо сталы, 55-гадовы паэт ня можа зразумець студэнцкага руху канца 60–х, які ён апісвае ў вершы "Ад імя свайго двара":

"Бомбы – ў Нью-Ёрку...
Бомбы – ў Чыкага...
Зь "ветконга" сьцягам
маршуюць юнакі-барадачы,
як малпы.
Крычаць:
спыніце ў Ветнаме залпы.
Ня кідайце бомбы, міны
на сьцежку Хошыміна.
Мао – слава!
Брэжняву – ура!.." (1970 г.)

Затое ў іншых аспэктах маладое пакаленьне яму досыць сымпатычнае:

"Ножкі, як бярозкі... "міні-міні"...
Здэцца-б, піў дурман красы нагбом,
ды, каб жонка не разьбіла люстра,
трэба ганіць: "Цьфу, распуста!.." ("Ідуць дзяўчаты", 1970)

Калі сур'ёзна, то я зусім не хачу тут палемізаваць з палітычнымі поглядамі аўтара, хачу толькі зацеміць непазьбежную заканамернасьць: паэтычная вартасьць любых "ангажаваных" вершаў значна меншая за вартасьць тых, якія насамрэч звычайна пішуцца "для сябе й нікога".

Аднак сапраўдны лірычны талент немагчыма цалкам і да канца паставіць на служэньню ніякай, нават самай "пачэснай" і справядлівай палітычнай патрэбе. І ў тыя часы паэт час ад часу стварае вершы, якія належаць да найлепшых у гісторыі эмігранцкай паэзіі. Працытую ўсяго толькі два зь іх. Першы:

"Жуюць шасьцерні цішу
чыгуннымі зубамі,
маторы цяжка дышуць
гарачымі ілбамі.

У грукаце, у шуме,
у тым мажорным маршы,
і я ў бурлівым тлуме
над аўтаматам старшы:

націсну гузік – пойдзе,
другі – канец грукоцьцю.
Я з тэхнікай у згодзе,
хоць цела мокне ў поце,

усіх паджылкаў столкі
дрыжаць у тахт з маторам.
Ня ведаю вось толькі,
з душою з нас каторы..." (1961)

Да сыходу на пэнсію ў 1980-м годзе М.Кавыль працаваў на заводзе, і ў гэтым тэксьце (таксама як і ў вершы "Праца") ён выяўляе не састарэлыя й да сёньня матывы адчужэньня чалавека, цалкам сугучныя "Аднавымернаму чалавеку" Маркузэ – аднаму з ідэйных правадыроў тых самых "барадатых, як малпы" маладых людзей, якіх кляў паэт у раней цытаваных радках... Другі:  

"Яшчэ сьнягоў ня выкіпела пена,
вятры ільдзінак зорных не зьмялі,
а ўжо бруіцца па бярэзін венах
прыглушаная музыка зямлі.

Шпурнуўшы ў сінь праменьне-камэртоны,
гарыць агнём няўрымсным дырыжор.
Яшчэ часіна – пяруноў трамбоны
удараць марш вясновы з рэ-мажор.

Лясы спрасоньня зашумяць: "Дзе лісьце?"
Зямля нап'ецца сонца і вады.
Паймчацца рэчкі ў эстафэтны высьціг,
у белай радасьці закружацца сады..." (1963)

Кажыце што заўгодна, але, па-мойму, гэта ня проста "добра" – гэта геніяльна. Таксама да найлепшых належаць аўтабіяграфічныя вершы-ўспаміны, якія і раней удаваліся аўтару – такія як "Бязвусыя гады", "Прытокаю Случы", "Ліст маме", і асабліва – санэт "Сястры":

"Далёкая каханая сястра!
Ці помніш ты, як зьмеі-бліскавіцы
саджалі джалы ў жыта ды пшаніцу,
хвастамі росы абсякалі з траў?

Як неба ніву гром-пярун араў,
і я ў спалосе долу падаў ніцам?
А ты ня ўмела "Айчанаш" маліцца,
дык ціхай песьняй адганяла страх?

З тае пары колькі разоў грымела.
Мо не паверыш, але стаў я сьмелы:
ўжо не дрыжу, бы ўзімку верабей.

Ды вось, як толькі блісьне, загрукоча,
замкнуцца самі неяк хутка вочы,
і ўбачу поле, гурт авец, цябе..." (1969)

У паэзіі Кавыля можна знайсьці шмат фармальных і іншых грахоў, моўных і рытмічных каструбаватасьцяў, пэўную недапрацаванасьць, што стварае ўражаньне "недасканаласьці" (зрэшты, такое ж уражаньне стварае ў мяне асабіста й "перапрацаванасьць" ягоных санэтаў), але чаго нельга знайсьці – дык гэта фальшу і пустаслоўя.

Аднак час ідзе, паэт, як выглядае, піша ўсё меней, ягоныя роздумы пра мінуўшчыну і будучыню адбываюцца ўва ўсё болей "клясычным" ключы, усё большую перавагу над лірыкай набывае эпіка – што пры такім доўгім і багатым жыцьці зусім не зьдзіўляе. Ягоныя вочы не адварочваюцца ад зямлі, радзімы й прыроды, але ўсё больш з трывогаю павяртаюцца ў вышыню, у космас ("Галяктыкаў голас касьмічны", 1966, "Вэнэра", 1972). У 70–80-х гг. мы знойдзем ня так і шмат вершаў, якія маглі б зраўняцца з папярэдняй лірыкай, але яны безумоўна ёсьць: "Летні вечар" ("Гамы летняга вечару дзіўныя...", 1973), "Першы сьнег" (1973), "Зіма", "Сон", "Усё пакіну" (усе – 1974), "Мой прарок" ("Дні, як сьцёртыя цэнты, звоняць...", 1983).

Тым ня менш, з часу "Цяжкіх думаў" на працягу амаль трыццаці гадоў паэт, на жаль, ня выдаў ніводнага зборніка (затое выдаў у 1978 годзе пераклад "Роздумаў" Марка Аўрэлія – не вядома, ці з старажытнагрэцкага арыгіналу, ці з лацінскага ці іншага перакладу?) – і толькі ў 1990-м годзе зьявілася ягонае выніковае "Міжагнёўе", якое ўключае папярэднія вершаваныя кнігі, паэмы, пераклады зь іншых моў і на іншыя мовы, некалькі апавяданьняў, але галоўнае – значную частку непублікаванай раней лірыкі 1960–1980 гг.

У "Міжагнёўя", бадай, дзьве "ўзаемавыключныя" заганы: нехраналягічнае разьмяшчэньне вершаў (у выпадку, што кніга мусіла быць гэткім прыжыцьцёвым зборам твораў) і залішняя колькасьць, так бы мовіць, "прахадных", неабавязковых рэчаў (калі мэтай кнігі было рэпрэзэнтаваць найлепшае з паэтавай спадчыны). Нягледзячы на гэта, "Міжагнёўе", безумоўна, належыць да "залатога фонду" беларускай літаратуры, у тым ліку і дзякуючы прозе: чаго вартае ўжо толькі "псыхадэлічнае" апавяданьне "Бірута" (што міжволі змусіла мяне прыгадаць не абы-што, а "Голад" Гамсуна) – нутраны маналёг на мяжы "плыні сьвядомасьці", які чытаецца на адным дыханьні, як паэма, зацягвае і выклікае такое рэдкае ў выпадку прозы жаданьне перачытаць тэкст ізноў, адразу ж пасьля таго, як ён абрываецца...

9.

І чалавечыя, і літаратурныя лёсы прадстаўнікоў беларускай эмігранцкай літаратуры ў ХХ стагодзьдзі былі ня проста цяжкімі, а трагічнымі. Так, яны ўрэшце дачакаліся развалу Савецкага саюзу – аднак той разваліўся ня ў выніку вайны, на якую ў свой час спадзяваліся ў дыяспары і якую там працягвалі весьці на паперы, у этэры і ў думках, а ў выніку эканамічнага крызісу і ідэйнай трансфармацыі "зьсярэдзіны", роля ў якой прадстаўнікоў беларускай эміграцыі калі й была нейкай, то апасродкаванай, у кожным разе – непараўнальнай з роляй эміграцыі расейскай. Так, яны заклікалі да незалежнасьці Беларусі ад Масквы, і незалежнасьць гэтая насамрэч была ўпершыню ў гісторыі здабытая – толькі не са зброяй у руках, а шляхам галасаваньня ў парлямэнце (дзе яе падтрымалі тыя ж ненавісныя камуністы), пад уплывам рэвалюцыйных падзеяў ува ўсё той жа Расеі. Колішнія ідэйныя апанэнты эмігрантаў, што падпісвалі супраць іх гнеўныя лісты і пяялі асанну кампартыі, з дня на дзень ператварыліся ў "прарокаў Адраджэньня". Да таго ж, неўзабаве стала відавочна, што сама па сабе незалежнасьць – далёка не панацэя (калі, вядома, лічыць сучасны стан краіны сапраўды "незалежным"), і што беларускае культуры ад "незалежнасьці" ня надта каб "палегчала", калі не наадварот... Тая "Пагоня", за якую ў свой час сядзеў у ГУЛАГу Кавыль, на кароткі час зрабілася дзяржаўным гербам – каб неўзабаве быць замененай у выніку "рэфэрэндуму" на варыяцыю герба камуністычных часоў. Дый "за Пагоняй" ніхто асабліва не вітаў беларускіх эмігрантаў на Радзіме як "прарокаў незалежнасьці" ці "змагароў з камунізмам" – так, выйшла тая ж "Туга па Радзіме", іншыя выданьні паасобных аўтараў (зь літаратараў у гэтым пашанцавала толькі некаторым, такім як М.Сяднёў ці К.Акула – у той час як, прыкладам, лінгвіст Я.Станкевіч на пачатку 90-х ператварыўся амаль у культавую фігуру ў вузкім асяродзьдзі філёлягаў), – аднак, як зацемвае Л.Юрэвіч у кнізе "Беларускі літаратурны рух на эміграцыі", "сапраўднага ўзьяднаньня эміграцыйнай і падсавецкай літаратур не адбылося... Створанаму эмігрантамі марна шукаць разуменьня, падтрымкі, папулярызацыі ў Беларусі". Да гэтага яшчэ варта з прыкрасьцю дадаць, што фармаваньне найноўшых літаратурных плыняў маладой беларускай літаратуры пералому тысячагодзьдзяў адбылося практычна безь якога-небудзь уплыву багатай спадчыны аўтараў эміграцыі, чыя творчасьць за рэдкімі выключэньнямі ўспрымалася і ўспрымаецца сучасным "маладняком" як безнадзейна архаічная... Калі ўсё гэта несправядліва ў прынцыпе, то апошняе цьверджаньне асабліва несправядлівае ў дачыненьні да такога цікавага аўтара з усімі атрыбутамі клясыка, якім зьяўляецца Міхась Кавыль.    

1 сьнежня 2010 г. Міхасю Кавылю споўнілася 95 гадоў. Ніякіх асаблівых "урачыстасьцяў" з нагоды гэтае даты мною не было зарэгістравана. На адным гістарычным сайце ў календары падзеяў 2010 году (аўтар нехта Барыс Сымон) пазначана, што нарадзіўся паэт 1 лістапада, і што споўнілася яму 105 гадоў – дай бог яму столькі ў сапраўднасьці! – але як бы аўтар ужо настолькі аўтаматычна лічыцца "належным гісторыі", што лянота нават як сьлед падлічыць ягоны ўзрост... Насамрэч, наколькі мне вядома, стары паэт дажывае век у адлюдненасьці, амаль сьляпы, пазьбягаючы сацыяльных кантактаў. З другога боку, 100-гадовы юбілей іншай пакутніцы ГУЛАГу, Ларысы Геніюш, досыць шырока адзначаўся ў Беларусі і ў Чэхіі, а з "народнымі паэтамі" наша "незалежнае грамадзтва" дык зусім ужо носіцца, як зь пісанай торбай...

У гэтым кантэксьце лічу вельмі своечасовым і патрэбным перавыдаць найкаштоўнейшыя вершы (а мажліва, і прозу, у тым ліку раман "З агню ды ў полымя") М.Кавыля – найлепш, вядома, на радзіме, – з удакладненьнямі ў правапісе (у выданьні 1990-га году процьма абдруковак; чаго вартая толькі памылка ў першай фразе аповеду "Разводзьдзе": "Загасьціла ў госьці сонца" – замест "зачасьціла"), з пашыраным біяграфічным і бібліяграфічным, а таксама крытычным інструмэнтарам, прычым – не чакаючы ягонага 100-гадовага юбілею, а як мага хутчэй: хай прынамсі нехта з паэтаў эміграцыі дажыве да заслужанага, хай сабе і запозьненага "прызнаньня".

2011 г.

(Упершыню апублікавана ў альманаху “Запісы БІНіМ”, №35, Нью-Ёрк – Менск, 2012 г., ст. 8 – 44.) 

Спадабаўся матэрыял? Прапануем пачытаць:

Сваёй ляканічнасьцю хокку нагадвае афарызм. Хаця ляканічна сфармуляваную ў афарызьме думку можна разьвесьці на цэлы абзац, усё-ткі клясычная — я б сказаў «каліграфічная» ці «мнэманічная» — яе форма менавіта такая, а ня іншая. Гэта як фармулёўка якога-небудзь матэматычнага ці фізычнага закону: яе можна бясконца ўдакладняць, але сутнасьці (якая так ці йначай мусіць быць зразумелай кожнаму школьніку) гэта ўжо ня зьменіць.

Пераклад:
Макс Шчур

Калі вам пагана, ня трэба казаць гэтага чытачу. Пакіньце сваю гаротнасьць пры сабе.

Пераклад:
Макс Шчур

Загана “мандарынскага” стылю ня ў тым, што напісаная ім проза – паэтычная ці фантазійная, а ў тым, што гэта ня проза, а благая паэзія.

Ўітмэн і Ніцшэ ўбачылі пад парэшткамі хрысьціянска-рамантычнага суб’екту нешта іншае. Ніцшэ ўбачыў мінуўшчыну, перадусім антычную, зь яго дахрысьціянскім, экстатычным, дыянісійскім, гераічна-боскім «я», а таксама будучыню — Звышчалавека. Ўітмэн убачыў «усяго толькі» сучаснасьць, але не як (гістарычны) час, а як Вечнасьць, як «сынгулярнасьць», еднасьць усіх часоў і асобаў у момант тут-і-цяпер.