(скарочана)
А. Бахарэвіч, “Бэзавы і чорны. Парыж праз акуляры беларускай літаратуры”. 2016, Менск, выдавец Зьміцер Колас, 278 с., наклад 300 асобнікаў.
“Адвага ператварылася ў скандальнасьць,... сяброўства – у неабходнасьць трываць надакучлівых занудаў, “зладзеяў і пасквілянтаў”, ад якіх ня ведаеш, як пазбавіцца,... гумар – у дэпрэсіўную клаўнаду і злыя жарты з таго, хто слабейшы”.
А. Б.
Я даволі даўно перастаў пісаць рэцэнзіі на сучасны белліт, бо ня бачу ў гэтым вялікага сэнсу: пісаць іх для сябе нецікава, а ніхто іншы іх чытаць усё адно ня будзе, і асабліва ня будуць аўтары рэцэнзаваных твораў, нават калі ведаюць, хто я такі (а можа – менавіта таму, што ведаюць). Да таго ж, новыя кнігі зь Беларусі да мяне калі й трапляюць, то рэдка і збольшага электронныя – як і мае ў Беларусь. І ўсе задаволеныя.
Але вось днямі, на фэстывалі паэзіі “Stranou”, надарылася мне магчымасьць набыць найноўшае выданьне Альгерда Бахарэвіча “Бэзавы і чорны”. Кніжка, не абцяжараная складанымі матэрыямі, чытаецца хутка – як і папярэдняя аўтарава “Белая муха, забойца мужчын”. Можа, і з гэтай прычыны мяне напаткала дэжа-вю: недзе на палове кнігі яна мяне канкрэтна так падзакалупала, бо, на жаль, аўтар папросту няздольны мяняць інтанацыю, рытм сваёй прозы, таму неўзабаве робіцца ясна, што ён будзе да канца даўбіць вас сваімі кароткімі (напэўна, лічачы, што гэта сынонім ёмістасьці) нуднамудрымі сказамі, якія вельмі часта ёсьць узаемазамяняльнымі, як радкі ў санэтах Рэмона Кэно.
Недзе яшчэ недалёка ад пачатку аўтар нас папярэджвае, што ў гэтай кнізе “мне можна ўсё” (49). Ня ведаю, хто яму забараняў “усё” ў папярэдніх – але па форме, афармленьні й г.д. кніга сапраўды надзвычай удалая, як, зрэшты, была ўдалая і задума “Белай мухі”. Эсэ, нацюрэльман, – вельмі “францускі” жанр, і Парыжу ён пасуе асабліва (на жаль, пры ўсёй сваёй кніжнай абазнанасьці аўтар ня згадвае аднаго з найлепшых эсэістаў мінулага стагодзьдзя Вальтара Бэн’яміна, які прысьвяціў Парыжу свой знакаміты няскончаны Passagenwerk). Дый самому Бахарэвічу жанр эсэ (prose libre?) досыць блізкі: “развагі ў вольным стылі” ня толькі праступаюць ягоныя ўласнамастацкія тэксты, але і ўласнанемастацкіх з дамешкам лірыкі ён напісаў для розных выданьняў і публікацый ня меней, калі ўжо ня болей. Стыль развагаў, дарэчы, у кнізе настолькі вольны, што аўтар спакойна можа цытаваць свой і сяброў “жывы дзёньнік”, ня кажучы пра асобныя пасажы й цэлыя творы, свае і чужыя, і нават уключае ў кнігу адно сваё “сапраўднае” апавяданьне. Вось што бывае, калі ўсё можна! Самі напрасіліся...
Плян парыскага рахунку Бахарэвіча, крыху ўразнастаены непазьбежнай інтраспэкцыяй і адступленьнямі, просты, як усё геніяльнае: будучы ў Парыжы, беларускі літаратар піша пра Парыж і беларускую літаратуру. Новае тут менавіта Парыж, бо што думае аўтар пра беларускую літаратуру мы ўжо прыблізна ведаем пасьля ягонага папярэдняга рахунку. Тыя ж свае погляды аўтар ілюструе і тут, на новым матэрыяле. “На мяне ніколі не ўплывала беларуская літаратурная традыцыя” (45), адкрывае ён нам скандальную таямніцу сваёй творчасьці. Пасьля чаго з кароткімі перапынкамі чахвосьціць гэтую традыцыю на 250 старонках. Пры гэтым блізкі чалавек яму кажа: “Калі ты ненавідзіш штосьці, значыць, яно кіруе табой”. (21) Але ж каб выкшталцона выглядаць на нейчым фоне – патрэбны фон: забяры ў А. фон Б. гэтую ненавісную беларускую літаратуру – і кніжцы (і ня толькі гэтай) давялося б як мінімум на палову патанчэць. Вось і займаецца А. Б. прыблізна тым жа сада-маза, што і ў папярэдніх кнігах: “Мы злыя. Мы небеларускія. Мы расстаўляем словы так, каб пакрыўдзіць, каб было балюча нам і іншым”. (47) Ну, часам бывае ня толькі балюча, а яшчэ і сорамна – але, як выглядае, толькі іншым.
“Паўтару: усе мае любімыя пісьменьнікі даўно памерлі” (46), палохае нас мерцьвячынай Альгерд, бо ведае, што зь першага (другога, трэцяга) разу мы не спалохаліся. Мы даўно ўжо ведаем гэтых Альгердавых пісьменьнікаў, і ў кнізе ім адводзіцца належнае месца: гэта Набокаў, Кафка і Джойс. Яшчэ прамільгваюць “вытанчаны парыжанін” Стральцоў (які перадае ў Парыж кавалак роднай зямліцы, але яму можна), Камю (у арабскай цырульні), Гайнэ (за нелюбоў да Нямеччыны), Флябэр (за заслугі перад фэмінізмам), Вячаслаў Адамчык. Апроч згаданых нябожчыкаў у кнізе з прыхільнасьцю згадваюцца й цытуюцца жывыя аўтары, зь якімі Бахарэвіча зьвязвае літаратурнае і чалавечае сяброўства: Акудовіч (і яму, як Стральцову, дазволена шмат, у тым ліку любіць Беларусь болей за Парыж), Глобус, Морт, Хадановіч, Цімафеева, Шупа. Воляю выпадку, усе яны, апроч Морт, пісалі (ці апавядалі асабіста аўтару) пра Парыж. Кажучы словамі А. Б., іхныя “Парыжы перасекліся, быццам мы проста сустрэліся на менскім праспэкце”. (240) Менавіта: не на абы-якім, а на менскім. Бо Менск, у адрозьненьне ад Эўропы, і насамрэч “меншы і ўтульнейшы, чым прынята лічыць”.
Тым часам большасьць мёртвых аўтараў, ня толькі беларускіх, атрымлівае ад беларускага жывога клясыка, згодна з традыцыяй, па поўнай праграме:
“Нават чытаючы якога-небудзь Мо Яня, бачыш паміж радкоў у яго, “горад сьвятла”, Парыж... і скурай адчуваеш... як марыў (Мо Янь) некалі напісаць ня горш, чым розныя вялікія бальзакі з мапасанамі”. (12)
“Ён (Караткевіч) самы гуманны і гуманіст і прастадушны душпастыр беларускай савецкай літаратуры: яму падаецца, што ўвесь боль там, за мурамі”. (31) (Лухта сабачая. Ведаю людзей, якія спрачаліся з самім Караткевічам “за палітыку” – той быў перакананым антыкамуністам і ня меў ніякіх ілюзій.)
“Хэмінгуэй заўжды падаваўся мне сухім, нецікавым і прэтэнцыёзным (!!): да таго ж адным з тых мача, пра якіх Рамэн Гары напісаў неяк, што яны, зьбіраючыся разам, выкладваюць яйцы на стол. Нават калі гэта стол пісьмовы, дадам я.” (34)
“То бок лётчык ён (Экзюпэры) быў адважны, ніхто не спрачаецца. Але літаратар пасрэдны”. (41)
“...паэзія Багдановіча нечым вельмі нагадвае Джойсаву – хіба што няма ў Макса Б. той дарогі, беспрытульнасьці, бяскрайняй чыгуначнай тугі.“ (67)
“Партрэт белага барадатага мужыка з хваравітымі вачыма Распуціна і ягоныя шматтомныя сачыненьні, дзе ён корпаецца ў сваіх балячках, сваіх сэксуальных няўдачах, дзе ён бясконца аналізуе сваё няўменьне жыць і быць шчасьлівым, дзе ён задыхаецца пад цяжарам уласнага, нелюбімага ім цела, дзе ён поркаецца ў банціках і каруначках, лічачы гэта дасьледаваньнем жаночай псыхалёгіі, дзе ён крыўдуе на бога і царкву, дзе ён помсьціць сьвету за тое, што ён такі – вось што лічыцца ўзорам геніяльнай літаратуры...” (128-129) (Гэта наш аўтар не пра сябе й свае сачыненьні, а пра Талстога. Гм, ну, любіць яго сапраўды неабавязкова, але “ўзорам геніяльнай літаратуры” лічыў напрыклад “Анну Карэніну” напрыклад Дастаеўскі.)
“...праславуты “Раман з какаінам” – невыразны, клоўнскі і гістэрычны”. (207)
Адным словам, што галоўнае ў нашай справе? Слушна: “яйцы”, то бок – сьмеласьць. Яна ж гарады бярэ, Парыж у тым ліку.
Наагул, у кнізе аўтар, “непасрэдны” літаратар і знаны рахункавод, досыць шырока знаёміць нас з сваімі густамі, ня толькі літаратурнымі – сьцьвярджаючы пры гэтым, што свае яйцы, у адрозьненьне ад Хэмінгуэя, нібыта “любіць трымаць пры сабе” (35). Але ж зьлітуйцеся: ну хіба можна ў эсэістычнай кнізе не пісаць пра сябе? Таму нас, разам з аповедамі пра родныя вуліцы, сямейнікаў і г.д., і чакаюць у ёй праўдзіва арыгінальныя шчыраваньні кшталту: “Думаю, упершыню я па-сапраўднаму паглядзеў таго “Д’Артаньяна” ў 1981-м. І адразу пайшоў майстраваць сабе шпагу”. (8) Або: “Я жыву кавярнямі, я жыву ў іх і пакутую, як хворае дзіця, калі іх няма побач”. (85) (Гэта аўтар нам нагадвае, каб мы не забыліся: “Я гарадзкі, я буржуа! Я не такі, як вы, сяляне-калгасьнічкі!” – уласна, пра гэта ён нагадвае на кожнай старонцы, таму, напэўна, кніга так хутка стамляе.) Ну і маё ўлюбёнае: “Сартр мяне проста забіў напавал – а пасьля і Камю. Было такое адчуваньне, што яны напісалі пра мяне”. (34) Прызнаюся і я: ужо на гэтым месцы кнігі я ня мог не разрагатацца ад такой шчырабеларускай уражлівасьці, а галоўнае – ад арыгінальнасьці фармулёўкі: мала, што Сартр забіў напавал – дык пасьля і Камю...
Можа, я проста не разумею ці не хачу разумець аўтаравай глыбакадумнасьці? Усё магчыма: гэтыя гнюсныя “добрыя” беларусы нашага “злога” аўтара традыцыйна “не разумеюць”, нягледзячы на цэлы стос ягоных кніг. “Як ім патлумачыць, чаму мне душна ў гэтай краіне, чаму я мушу быць і заставацца чужым?” (100), пытаецца ў сябе наш Чужаніца. І неўзабаве тонка намякае, чаму: “Самы вялікі ірляндзкі пісьменьнік цярпець ня мог Ірляндыю” (101). Іншымі словамі, палюбі Бахарэвіч раптам Беларусь і белліт, яго тут жа западозраць у тым, што ён ня самы вялікі беларускі пісьменьнік.
“Бо я баюся натоўпаў і заўжды баяўся, любых натоўпаў, любых калектываў, калектыўнай радасьці і калектыўнай нянавісьці, калектыўнай згоды і нязгоды, усяго, што выказваецца глоткай натоўпу” (144), малюе нам А. Б. свой вобраз сапраўднага індывідуаліста, запазычаны ў Букоўскага, Бродскага, Іянэска ці яшчэ кагосьці з тысячаў індывідуалістаў. Зноў кажучы словамі аўтара, гэтым разам пра Картасара: “Аргентынскі чараўнік хацеў быць арыгінальным, элегантным і небанальным – але ня выйшла”. (27) (Хто ўжо хто, а А. Б. дакладна ведае, чаго хацеў “аргентынскі чараўнік”.)
Арыгінальнасьць (гэтая выразна буржуазная вартасьць, да якой сялянская беларуская літаратура традыцыйна ставіцца досыць памяркоўна) наагул нешта не дае постмадэрноваму Бахарэвічу спакою: “Так хочацца быць у Парыжы арыгінальным, і каб цябе таксама прынялі ва ўлюбёныя дзівакі...” (121) Ну, не аднаму Картасару зь Піменам Панчанкам (гэта пра яго), мабыць, хочацца. Таму мы й даведваемся па сакрэце ад А. Б., што ён – не ўгадаеце – ня любіць банальнасьцяў! “У Парыжы ў Сэне вада – гэта, вядома, неверагоднае адкрыцьцё” (170), пацяшаецца ён (як заўжды нясьмешна й нязграбна) з кагосьці зь нелюбімых.
Што ж, працытуем шэраг неверагодных адкрыцьцяў самога А. Б.:
“Рэўнасьць па-француску – jalousie, і жалюзі называюцца тым самым словам”. (16)
“Антысэмітызм Багушэвіча – тэма асобная”. (28)
“Дзе быў дэ Сад – цяпер дзетсад”. (28)
“Бастылія ёсьць сынонімам турмы наогул”. (29) (Ды наўрад ці, падобных “сынонімаў” багата: Сінг-Сінг, Таўэр, Алькатрас, Салаўкі...)
“Паеўшы там (у “Les Deux Magots”), ня зробішся іншым. І папіўшы ня зробішся. Застанешся тым, кім быў”. (34) (Гм – а ці сапраўды ўсе магчымасьці між “па-” і “-ўшы” выпрабаваў аўтар у “Les Deux Magots”?)
“Экзюпэры пісаў яе (кніжку “Маленькі прынц”) ня толькі для дзяцей”. (39)
“Рэвалюцыі ўсе на адзін твар. Як гатэлі.” (56)
“Як вядома, Багдановіч дужа шанаваў францускіх сымбалістаў, а асабліва Поля Вэрлена”. (66)
“Кожны – каваль свайго гендэру”. (81)
“Важна ўсё, і старое, і новае”. (147)
Асобныя фразы сваім ненаўмысным абсурдным гумарам нічым ня горшыя за дзэн-будысцкія кааны. Напрыклад: “Хэмінгуэй, калі згаліць яму вусы, нечым дужа нагадвае Стральцова, хоць той і француз”. (156) (Так, і яшчэ адрэзаць яйцы й даць у рукі драбочак роднай зямлі.)
“Бо думаць – гэта значыць ісьці”. (157) (Прывітаньне ад Томаса Бэрнгарда, культавага ў Нямеччыне (мабыць жа, і ў Гамбургу) аўтара, які напісаў на гэтую тэму кнігу з назвай “Gehen” у далёкім 1971 годзе.)
“А з гары, як вядома, лёгка ўпасьці”. (162) (Цудоўнае разьвіцьцё тэмы вады ў Сэне.)
“Як жа шмат залежыць ад таго, якія кнігі мы чытаем”. (184) (І я кажу: пакінуў бы ўжо сп. Альгерд гэты белліт у спакоі, ён яму яўна карысьці не прыносіць.)
“Але нацыянальныя стэрэатыпы ствараюцца палітыкамі, а не людзьмі і ня жабамі”. (186)
“Там, дзе мост паміж небам і зямлёй, лёгка згубіцца”. (222)
Адным словам, аўтар умее кідацца “тухлымі яйкамі” (78) афарызмаў ня горш за нялюбага яму Ільлю Эрэнбурга. Дзіўна толькі, як мог напісаць усё гэта чалавек, які цудоўна разумее: “Паўтараць штампы і баяцца пісаць пра сваё – таксама астрог, пісьменьніцкі”. (30) Няўжо ж аўтар ня бачыць, што вінаваціць іншых у сваіх уласных грахах?
Няўдачаў чыста стылістычных, “пошлых” (адно зь любімых словаў аўтара) вобразаў або проста хібаў у кнізе ня меней, чым у “Белай мусе”. Чаго вартае ўжо лірычнае прысьвячэньне: “...Парыж так і застаўся б толькі блікам зімовага сонца на разьбітых шкельцах”. Або: “...рэч пачынае грэць душу, і ў ёй займаецца, тлее непрыкметны цьмяны агеньчык”. (57). “Барахолка на Porte de Clignancourt нагадвае ўсе іншыя блышыныя рынкі сьвету. Прадаўцы мерзнуць...” (60) – няўжо ж і на ўсіх іншых рынках сьвету яны мерзнуць? Вада ў Бахарэвіча – у астатнім, як вядома, надзвычай трапнага назіральніка за гукамі й колерамі, чаго вартыя толькі “балотнага колеру агуркі” (108), – не бурлівая й не булькатлівая, а “бурклівая” (170)...
Дарэчы, пра стэрэатыпы, якія “ствараюцца не людзьмі і ня жабамі”: а самімі пісьменьнікамі яны часам не ствараюцца? Як і чытачамі ды крытыкамі – пра пісьменьнікаў?
Скажам, пра пісьменьніка Бахарэвіча існуе стэрэатып, быццам ён дасьціпны. Як вы лічыце, ці можа дасьціпны чалавек не разумець гумару? Я таксама так лічу. Таму працытуем пасаж з разьдзелу 19:
“У 1983 годзе Ніл Гілевіч, у якога, відаць, з Парыжам нешта ня выйшла (мо, які-небудзь ЦК не пусьціў) напісаў ГОРКІ верш-СПОВЕДЗЬ пра СВАЮ няўдалую камандзіроўку:
ПАРЫЖ (з дарожнага цыклу, якога не будзе)
Парыж? А як жа! О, канешна!
Уразіў моцна – што й казаць.
Пасьля такой паездкі грэшна
Хоць колькі рыфмаў не зьвязаць.
Таму й пішу – у лад з натурай:
“Штоноч у сьне, браткі, штоноч
Гляджу на... Полацк і на Тураў
І не магу адвесьці воч!..”
Далей ідзе надзвычай дасьціпны камэнтар А. Б. (тут ён, сапраўды, у сваёй стыхіі – хлебам яго не кармі, дай пасьцябацца з “мужычкоў-бальзачкоў”): “Канешна! Як жа! А што ж... Ну дык а як мы хацелі? Куды там... Дык яно ж тое і ж праўда... Парыж! Вось яно што... Канешна, што жа ж нам, нам жа яно ж а як жа ж... Так жа ж і канешна, ясна ж, што яно канешна так жа і ё. Дык жа ж куды яно ж... Га, браткі? Братачкі родныя! Гэта што ж дзеіцца на сьвеце, што няроўна дзеле бог? Авохці мне! Et je pleure.” (132-133).
Мы таксама плачам, але крышку зь іншай прычыны. І нават не таму, што аўтар у сваім фіглярстве (яшчэ адно ягонае любімае слова) перастараўся зь лішнімі “ж”, і што абзац гэты – толькі адзін з многіх лішніх у кнізе абзацаў, хаця сэнсу ў ім бадай ня меней, чым у асобных зь іх. А плачам мы вось чаму. Нагадаю асноўны пафас і адкрыцьцё кнігі Бахарэвіча: беларусы, дурныя мужыкі, у Парыжы ўвесь час згадваюць сваю Беларусь – ну ня могуць яны іначай, бо дурныя. У кнізе цытуецца шмат прыкладаў гэтага: збольшага вершаваных і сапраўды тупых, няшчырых, бяздарных. Такая праца аўтарам зробленая! І тут, бачыце, аказваецца, што не абы-хто, а Ніл Гілевіч ВЫСЬМЕЯЎ тую самую зьяву, якую спрабуе высьмеяць і Бахарэвіч, прычым яшчэ ў 1983 годзе, напісаўшы нібыта ад імя такога гора-камандыраванага паэта ПАРОДЫЮ акурат на папярэднія вершы беларусаў пра Парыж. Прычым пародыю настолькі яўную і аглабельную (з усімі гэтымі “а як жа”, “браткамі” й г.д.), што не заўважыць ейнай парадыйнасьці мог толькі глухі і сьляпы. Або чалавек, які мае праблемы з пачуцьцём гумару. А можа нават і не з пачуцьцём гумару: трэба ж было ўсё падаць так, каб “тэорыя” пра дурных беларускіх мужыкоў на парыскім асфальце крый бог не распалася, а зь ёю разам і ўся кніга – вось і прыкінуўся аўтар, што не разумее Гілевічавай іроніі. “Главное, чтобы костюмчік сідел”.
“Не, беларуская літаратура ня хоча ламаць шаблёны” (132), бядуе аўтар. А вось ён – хоча. Любым коштам. Хоча надалей ламіцца ў адкрытыя да яго дзьверы. І называць гэта адкрыцьцём. То ж бо ягоная “маленькая літаратурная рэвалюцыя” (247) у межах адной краіны (ці хутчэй горада) цягнецца з самых юнацкіх дзевяностых і ўсё ніяк ня скончыцца.
Вось жа, ня ўсе рэвалюцыі, аказваецца, аднолькавыя, “як гатэлі”: рэвалюцыі звычайна зьядаюць сваіх дзяцей, а пасьля й тыранаў і, насыціўшыся, спыняюцца – тым часам як аднаасобная рэвалюцыя А. Б. у гэтым сэнсе ёсьць выключэньнем. Яна ўсё яшчэ абяцае нам шмат “открытій чудных”, падобных да цытаваных вышэй. А сам рэвалюцыянэр яшчэ доўга абяцае быць “раззлаваным маладым талентам”, хоць яму ўжо за сорак.
Дык ці азначае ўсё гэта, што ў кнізе няма нічога вартага? Ні ў якім разе! У гурбе разнастайна-эклектычнага “ашмецьця” (147), карыстаючыся аўтаравым наватворам (мабыць, нешта сярэдняе між “ашмоцьцем” і “сьмецьцем”), трапляюцца сапраўдныя пэрлы. Я бадай пералічу тут толькі старонкі, дзе яны (мне здаецца) ёсьць, а вы шукайце самі: 56, 75, 96, 103, 120, 168, 170. Малавата? Тады раю зьвярнуць увагу на апавяданьне “Магіла Нестара Махно” (разьдзел 16) – апрача назвы, яно даволі ўдалае. Бахарэвіч наагул лепшы аўтар апавяданьняў, чым астатняга, але гэта ўжо маё прыватнае меркаваньне. На жаль, як толькі аўтар пачынае мысьліць цэлымі “кнігамі”, “праектамі” й г.д., а не асобнымі тэкстамі, якасьць ягоных твораў непапраўна сыходзіць на нішто.
Мне асабіста пасьля гэтай кніжкі стала ясна: А. Б. ужо ня зьменіцца. Занадта зросься ён з сваім іміджам (які млява спрабуе “дэканструяваць”, тым часам з кожнаю кнігай яго ўмацоўваючы); занадта шмат людзей ён задавальняе як шаблён “бунтара” – што ня дзіўна ў часы, калі кожная другая рэкляма паразітуе на меркаваным (насамрэч канформным) “бунтарстве” сваіх адрасатаў.
“Толькі так і можа разьвівацца літаратура – скідваючы маленькіх і вялікіх прынцаў з іхных непрыступных тронаў” (41), пагрозьліва чаканіць князь Альгерд свае “р”. Напісаць ён гэта можа лёгка, бо ўпэўнены: ягоны ўласны трон дастаткова “непрыступны”, і скідваць яго адтуль ніхто ня будзе. Наадварот, у пэўных “сяброўскіх” структурах ( https://www.svaboda.org/a/28583198.html ) яму традыцыйна ўтульна. Тыя, каму ён давярае, і надалей будуць у вочы называць яго “найлепшым беларускім пісьменьнікам”, “найлепшым паэтам сярод празаікаў” і іншымі падобнымі тытуламі, на якіх так мякка сьпіцца ягонаму некалі шматабяцальнаму таленту. Тым часам, паводле маіх назіраньняў, усё больш чытачоў пачынае памалу прачынацца – то бок разумець, што ад “найлепшага беларускага празаіка” яны ўсё-ткі чакалі большага.
