Прэмію імя Карласа Шэрмана, задуманую, праўдападобна, як аналяг Гедройца й Арсеньневай для перакладчыкаў, атрымала днямі Вера Бурлак за сваё перастварэньне казкі Льюіса Кэрала «Through The Looking-Glass, and What Alice Found There». Далучаюся да віншаваньняў: багата выдадзеная кніга з шыкоўнымі ілюстрацыямі Кацярыны Дубовік безумоўна заслугоўвае ўзнагароды, прычым ня толькі на першы погляд.
Пераклад «Скрозь люстэрка, і што там убачыла Аліса» — другі (ці нават трэці, калі лічыць нявыдадзены пераклад Дзяніса Мускага) беларускі пераклад гэтай клясычнай кнігі, працягу ня менш вядомых «Прыгодаў Алесі/Алісы ў Цудазем’і». Прызнаюся, што пасьля публікацыі асобных вершаў з кнігі ў інтэрвію Веры Бурлак Марыйцы Мартысевіч я меў перасьцярогу наконт празьмернага ўплыву цэлага шэрагу расейскіх перакладаў (іх болей за 10) на беларускую вэрсію Веры. І хаця некаторыя рашэньні (як Жаўтун-Баўтун — Желток-Белток у расейскім перакладзе Яхніна; або сама назва кнігі "...і што там убачыла Аліса", як у іншых расейскіх перакладах) выдаюць гэты ўплыў, увогуле можна сказаць, што перасьцярога была марнай. Хіба толькі ў выпадку з «Мармазяўрам» (The Jabberwocky) перакладніца, на мой густ, залішне выйшла насустрач чаканьням чытацкай публікі, якая ведае гэты верш з расейскай вэрсіі, зрабіўшы такую ўласную парафразу на «Варкалось. Хливкие шорьки», — але, магчыма, такая была маркетынгавая задума, каб прыцягнуць чытача, у тым ліку і да краўдфандынгу.
Наагул, пераствораныя абаімі паэтамі (я маю на ўвазе ўнёсак рэдактара кнігі Андрэя Хадановіча) вершы ёсьць наймацнейшай рысай перакладу. Удаласьць іх перастварэньня, сярод іншага, тлумачыцца тым, што перакладнікі месцамі досыць разьняволена адыходзяць ад літары арыгіналу дзеля большай «чытацкасьці» тэксту, і гэта безумоўна спрыяе натуральнасьці й «беларускасьці», гэткай «песеннасьці» гучаньня Кэрала-рыфмаванага. Для дзіцячай (у прынцыпе) кніжкі гэта немалаважная штука. Як кажуць, адзін паэт — добра, а два боты пара: калектыўная творчасьць тут пайшла перакладу адназначна на карысьць.
Удалых знаходак у тэксьце багата, і некаторыя зь іх, да маёй радасьці як перакладніка, супадаюць з маімі (напр. «гальлё — галёкаць», «рохкае — крохкае»). Найлепшыя зь перакладніцкіх рашэньняў — «Павал Ш.» (як варыянт імя Шапавала), «Зялёная Сё-муха», сабачка, што «...адгукаецца на імя Рэк», — можна назваць геніяльнымі.
І ў астатнім тэкст пераўзышоў мае чаканьні што да адказнага, сумленнага, нават ільга сказаць пэдантычнага стаўленьня да арыгіналу. У нейкай там недакладнасьці пераклад ні ў якім разе зьвінаваціць нельга. (Што я кажу: у ёй можна зьвінаваціць любы пераклад, пакорпаўшыся ў ім як сьлед, але ў гэтым выпадку гэта азначала б абсалютна недарэчную і бессэнсоўную прыдзірлівасьць.)
Іншымі словамі, за выняткам самых паэтычных і дасьціпных месцаў, што натуральна адкрываюць прастор для фантазіі, пераклад вельмі «блізкі да тэксту» — настолькі, што гэтая блізкасьць, як ні парадаксальна, месцамі ажно замінае зразумець той іранічны сэнс, які хаваецца за літаральным гучаньнем арыгіналу. Часам складаецца адчуваньне, быццам між асобнымі так бы мовіць «гэгамі» проза Кэрала ёсьць толькі нудным балястам — тады як насамрэч у кнізе няма «глухіх» месцаў, яна ўся аднолькава прасычаная гумарам, трэба толькі ўмець яго адчуць. На жаль, асобныя моманты чыста інтанацыйнага, сытуацыйнага й г.д. гумару, утрыманыя ў Кэралаўскім тэксьце, пры дужа літаральным перакладзе прапускаюцца. Вось для параўнаньня некалькі прыкладаў зь першых трох разьдзелаў кнігі:
Пераклад Бурлак і Хадановіча:
— Гэта плача маё дзіця! — закрычала Белая Каралева і ўсхапілася з месца з такім імпэтам, што адштурхнула Белага Караля ў кучу вуголля. — Мая дарагая Лілі! Маё яснавяльможнае кацяня!
Пераклад Шчура і Бушлякова ("На тым баку Люстра, і што там напаткала Алесю", Evertype, 2016)
«Гэта галосіць маё дзіцятка!» закрычала Белая Каралева й кінулася да пешкі, так рэзка адштурхнуўшы Караля, што той грымнуўся ў вугольле на падлозе. «Мая залатая Лілеечка! Мая манаршая крывінка, мой каток!»
***
Б-Х:
Аднак, ледзьве аддыхаўшыся, яна закрычала Каралю, які з пахмурным выглядам сядзеў у прыску:
— Сцеражыся вулкана!
— Якога вулкана? — не зразумеў Кароль і падазрона паглядзеў у агонь, быццам вулкан меўся быць менавіта там.
— Што падкінуў... мяне... угару! — усё яшчэ задышліва адказала Каралева. — Лепш забірайся сюды... звычайным чынам... каб і цябе... не падкінула!
Ш-Б:
Троху аддыхаўшыся, Каралева крыкнула Беламу Каралю, які паныла сядзеў у гурбе попелу: «Сьцеражыся вулькана!»
«Якога вулькана?», ня ўцяміў Кароль і занепакоена зірнуў у агонь, быццам думаў, што вывяржэньня хутчэй за ўсё трэба чакаць адтуль.
«Які—мяне—падкінуў,» прастагнала ўсё яшчэ задыханая Каралева. «Падымайся сюды—толькі звычайным шляхам—а не падкідным, як дурань!»
***
Б-Х:
— Дарагая! Мне вельмі патрэбны танчэйшы аловак. З гэтым я трошкі не даю сабе рады, ён піша тое, чаго я зусім не хацеў...
— І што ж ён піша? — спытала Каралева, гледзячы ў кнігу (дзе Аліса накрэсліла: «Белы Конь паўзе ўніз па качарзе. Зараз ён зваліцца»).
Ш-Б:
«Дарагая! Мне проста неабходна прыдбаць танчэйшы аловак. Гэтым я не валодаю ані крышку: ён піша абы-што, толькі ня тое, што я маю на ўвазе—»
«Што за абы-што?» спыталася Каралева, зазіраючы ў кнігу (у якой Алеся напісала: «Белы Вершнік зьяжджае па качарэжцы. Ён вельмі блага трымае раўнавагу»).
***
Б-Х:
— Зусім нішто сабе вершык, — сказала Аліса, скончыўшы чытаць, — але зразумець яго даволі цяжка. — Аліса не хацела прызнавацца нават самой сабе, што для яе гэта зусім немагчыма: — У галаве быццам бы думак шмат, толькі не магу зразумець, якіх. Прынамсі, нехта кагосьці забіў: гэта дакладна...
Ш-Б:
«Па-мойму, гэта вельмі прыгожы верш,» сказала Алеся, дачытаўшы, «але цяжкаваты для разуменьня!» (Як бачыце, ёй не хацелася прызнацца, нават сабе самой, што яна ня ўцяміла ў ім ні каліва.) «Ад гэтага вершу мая галава поўніцца рознымі ўявамі—вось толькі не магу дакладна сказаць, што гэта за ўявы! Так ці іначай, хтосьці забіў кагосьці: прынамсі гэта ясна—»
***
Б-Х:
— З вяршыні гэтага ўзгорка я ўбачыла б сад нашмат лепей, — сказала сабе Аліса. — А вось і сцяжынка — вядзе якраз у той бок... ці не, зусім не ў той...
Ш-Б:
«Я ўбачу сад значна лепей,» сказала сабе Алеся, «калі падымуся на вяршыню вунь таго пагорку. А вось і сьцяжынка, што вядзе проста да яго—згода, не зусім проста...»
***
Б-Х:
А аднойчы, павярнуўшы хутчэй, чым звычайна, яна ледзьве паспела спыніцца перад самаю сцяной.
— Не, пра гэта не варта і казаць! — прамовіла Аліса, быццам спрачаючыся з домам. — Назад я пакуль не збіраюся.
Ш-Б:
На адным з асабліва рэзкіх паваротаў яна нават ледзь не апынулася з разгону нос у нос з домам.
«І не прасі,» сказала Алеся, пазіраючы на дом так, быццам той яе ў нечым пераконваў. «Да часу я не зьбіраюся зноў у цябе заходзіць».
***
Б-Х:
— Гэта ўжо занадта! — раззлавалася Аліса. — Упершыню бачу дом, які выскоквае перад табой на кожным кроку. Жах!
Ш-Б:
«Ну што гэта такое!» ускрыкнула яна. «Яшчэ ніколі я ня бачыла дому, што ўвесь час паўстае ўпоперак дарогі! Ніколі!»
***
Б-Х:
— О Тыгровая Лілея, — звярнулася Аліса да кветкі, якая грацыёзна пагойдвалася пад ветрыкам, — шкада, што ты не размаўляеш!
— Чаму — не? Размаўляю, — сказала Тыгровая Лілея, — вядома ж, калі ёсць вартыя суразмоўцы.
Ш-Б:
«О, Лілея Тыгравая!» зьвярнулася Алеся да адной з кветак, што грацыёзна калыхалася ў ветрыку. «Як шкада, што вы не размаўляеце!»
«Мы размаўляем,» азвалася Лілея Тыгравая, «было б з кім.»
***
Б-Х:
Аліса выслухала гэтыя інструкцыі і, як магла, паспрабавала патлумачыць, што яна згубіла дарогу.
— Не разумею, як ты магла згубіць тое, што табе ніколі не належала, — сказала Каралева. — Усе дарогі тут — мае. — І лагадней дадала: — Але як ты наогул сюды зайшла? Рабі рэверанс, пакуль думаеш. Гэта зберагае час.
(Тут бачым даслоўны пераклад: lost her way, згубіла дарогу. Але што значыць, што ўсе дарогі належаць Каралеве? Тое, што Каралева — фэрзь, і што яна можа хадзіць паўсюль «як хоча».)
Ш-Б:
Алеся выслухала ўсе гэтыя заўвагі ды як найлепей патлумачыла Каралеве, наколькі змагла, што трапіла сюды сваім ходам і заблукала.
«Ня ведаю, што ты маеш на ўвазе пад сваім ходам,» сказала Каралева. «Хадзіць па навакольлі па-свойму магу толькі я. А зь якой пушчы ці з поля ты сюды прыйшла?» дадала яна больш ласкава. «Пакуль думаеш над адказам, пакланіся, каб зэканоміць час.»
***
Б-Х:
А Каралева быццам пачула яе думкі, бо закрычала: «Хутчэй! І ні слова!»
Алісе не надта і хацелася размаўляць. Ёй нават здавалася, што яна ніколі ўжо не зможа рабіць гэта, бо за ўсё жыццё не аддыхаецца. А Каралева ўсё казала: «Хутчэй! Хутчэй!» — і цягнула яе за сабой.
— Мы хутка будзем на месцы? — нарэшце выдыхнула Аліса.
— «Будзем на месцы»! — паўтарыла Каралева. — Ды мы ўжо мінулі яго дзесяць хвілін таму! Хутчэй!
Ш-Б:
А Каралева, нібыта пачуўшы ейную думку, крыкнула: «Хутчэй! Бязь лішніх размоў!»
Ня тое каб Алеся мела намер заводзіць размову. Дзяўчынка баялася, што ніколі больш ня зможа гаварыць наагул—настолькі яна задыхалася. Але Каралева і не шманала: усё раўла «Хутчэй!» ды «Хутчэй!», цягнучы за сабою Алесю.
«Мы ўжо блізка?» нарэшце здолела выціснуць зь сябе дзяўчо.
«Ані блізка!» адказала ёй Каралева. «Блізка было дзесяць хвілінаў таму! Хутчэй!»
***
Б-Х:
— У нас, — адказала Аліса яшчэ трохі задыхана, — калі бяжыш так хутка і так доўга, як мы, часцей за ўсё трапляеш у іншае месца.
— Як у вас усё марудна! — усміхнулася Каралева.
Ш-Б:
«Ну, у нашай краіне,» сказала Алеся, усё яшчэ аддыхваючыся, «калі бегчы вельмі доўга й вельмі хутка, як вось мы, звычайна трапляеш у нейкае іншае месца.»
«Нейкая адсталая ў вас краіна!» выснавала Каралева.
***
Б-Х:
Я ведаю, што табе трэба, — сказала Каралева спагадліва і дастала з кішэні маленькую скрыначку. — Хочаш печыва?
Ш-Б:
«Я ведаю, чаго табе цяпер падавай!» зычліва сказала Каралева, вымаючы з кішэні маленькую скрынку. «Хочаш пірагу?»
***
Б-Х:
Вось будзе смеху, калі мяне спытаюць, як мне мая вандроўка! Я скажу: О, гэта было цудоўна! — тут яна па сваёй звычцы трасянула галавой. — Толькі вельмі пыльна, горача і так назалялі сланы!
Ш-Б:
«Во будзе сьмеху, калі ў мяне спытаюцца, ці ўпадабала я падарожжа. Я скажу: "О, упадабала—ня тое слова",»—тут яна зрабіла галавою свой улюбёны рух, адкідаючы назад валасы,— «„толькі што было шмат пылу й вельмі горача, а сланы ну проста пчоламі ў вочы лезьлі!“» — і г. д.
Шкада, што перакладніца і ў гэтых выпадках не паставілася да тэксту з той ужо згаданай разьняволенасьцю, уласьцівай перакладам вершаў, і не перадала дух кнігі, замест таго, каб трымацца літары (хаця ў іншых месцах адыходзіць ад яе досыць далёка: гл. напрыклад назвы й апісаньні люстэркавай жамяры). Такі падыход ня мог не нагадаць мне ўласныя, самыя першыя й пробныя вэрсіі перакладаў Кэрала, зробленыя на пачатку 2000-х: тады я імкнуўся пераймаць ангельскі арыгінал ледзьве не ўва ўсім, ад сынтаксісу да пунктуацыі, улучна зь яго крыху архаічным ужо сёньня гучаньнем, якое па-беларуску выходзіла зусім ужо ненатуральным, — і толькі ў пазьнейшых вэрсіях, з дапамогаю незабыўнага генія мовы Юрася Бушлякова, здолеў знайсьці разумны (ці, калі па-кэралаўску, то вар’яцкі) кампраміс між літарай і (заўжды актуальным) духам тэксту.
Тое самае, калі браць агулам, без сумневу ўдалося і перакладніцы Веры Бурлак у супрацы з рэдактарам кнігі Андрэем Хадановічам. Такім чынам, мы можам павіншаваць журы прэміі Шэрмана з удалым і красамоўным выбарам, які цешыць ня толькі аўтараў і чытачоў перакладу, але і ўсіх сапраўдных аматараў творчасьці Кэрала ў Беларусі і сьвеце.
