Супраць лірыкаў

Пераклад: 
проза, беларуская мова, пераклад

(з раману “Жыцьцё ня тут”)

ІІІ.

4.

У родных дамох лірыкаў уладараць жанчыны: сястра Тракля, сёстры Ясеніна і Маякоўскага, цёткі Блока, бабуля Гёльдэрліна і Лермантава, няня Пушкіна – і натуральна, перадусім маткі, маткі паэтаў, за якімі бляднее цень бацькі. Вы дзівіцеся, што хлопчык з трывогай пазірае ў люстэрка? “Час стаць мужчынам”, піша ў дзёньніку Іржы Ортэн. Усё жыцьцё лірык будзе шукаць у сваім твары мужнасьць рысаў. (...)

IV.

1.

Абавязкова павінен надысьці той момант, калі паэт вырываецца з матчыных рук і ўцякае.

Яшчэ нядаўна ён пакорліва ішоў у шэрагу, наперадзе сёстры, Ізабэль і Віталі, за імі ён з братам Фрэдэрыкам, ззаду – маці, камандуючая: гэтак яна штотыдня вадзіла сваіх дзяцей у Шарльвіль.

Упершыню ён вырваўся зь ейных рук, калі яму было шаснаццаць. У Парыжы яго злавілі паліцыянты. Настаўнік Ізамбар і ягоныя сёстры (тыя самыя, што схіляліся над ім, шукаючы ў ягоных валасах вошы) далі яму прытулак толькі на пару тыдняў – неўзабаве дзьве поўхі зноў замкнулі яго ў сьцюдзёных матчыных абдымках.

Але Арцюр Рэмбо ўцякаў зноў і зноў; ён уцякаў у ашыйніку, якога ня мог зьняць, і на ўцёках складаў вершы.

2.

Год быў 1870-ы, да Шарльвілю здалёк далятаў гук гармат пруска-французкай вайны.  Сытуацыя для ўцёкаў надзвычай спрыяльная, бо галасы бітваў вабяць настальгічных лірыкаў.

Ягонае кароткае цела з крывымі нагамі ўціснулася ў гусарскі мундзір. Васямнаццацігадовы Лермантаў стаў салдатам і ўцёк ад бабулі зь ейнай дакучлівай мацярынскай любоўю. Пяро, ключ ад уласнай душы, ён прамяняў на пісталет, які ёсьць ключом ад брамаў сьвету. (...)

6.

Ён сядзіць за пісьмовым сталом і баіцца заключных іспытаў; як студэнт ён баіцца іх ня менш, чым калісьці ў гімназіі, бо ён жа звыклы паказваць маме атэстат з найлепшымі адзнакамі, ня хоча яе засмучаць.

Але ж як невыносна бракуе паветра ў тым цесным праскім пакойчыку, пры тым што ў паветры лунаюць водгукі рэвалюцыйных песень, і прывіды дужых мужчын з кувалдамі ў руках уваходзяць у вокны!

Год – 1922-гі, ад вялікай рэвалюцыі ў Расеі мінула пяць гадоў, а ён тут мусіць карпець над падручнікам і дрыжаць перад іспытам! Якая катарга!

Урэшце, ён адсоўвае ўбок падручнік (ужо позьняя ноч) і марыць над запачатым вершам; ён піша пра рабочага Яна, які хоча забіць мару аб прыгожым жыцьці тым, што ўвасобіць яе ў жыцьцё; у адной руцэ ў рабочага кувалда, другою ён трымае руку сваёй каханай – гэтак яны з таварышамі рушаць крокам у рэвалюцыю.

І студэнт права (ах, ну вядома, гэта Іржы Волькер) бачыць на стале кроў, шмат крыві, бо

“калі забіваюць вялікія мары –
ільецца багата крыві”,

але ж ён крыві не баіцца, бо ведае, што толькі той, хто не баіцца крыві, стане сапраўдным мужчынам.

8.

Яна прыехала да яго ў Прагу з правінцыйнага места і слухае, як ён ёй дэклямуе вершы. Яна спакойная; яна ведае, што сын – па-ранейшаму ейны; ані жанчыны, ані сьвет яго пакуль не адабралі; наадварот, жанчыны і сьвет трапілі ў магічнае кола паэзіі, а гэтае кола яна сама апісала вакол свайго сына, гэта яна тайком уладарыць у гэтым коле.

Ён якраз чытае ёй верш, прысьвечаны памяці ейнай маці, ягонай бабулі:

“...у бой іду я,
мая бабуля,
за сьвету хараство”.

Спадарыня Волькер не пераймаецца. Хай у сваіх вершах ейны сын ідзе ў бой, трымае ў руцэ кувалду, пад рукою – каханку; маці гэта не замінае; бо ў тых жа вершах ён захаваў і яе, і бабулю, сямейны сэрвант і ўсе добрыя якасьці, якія матуля яму прышчапляла. Хай сьвет бачыць яго з кувалдай у руцэ. Яна ж добра ведае, што хадзіць “перад вачыма сьвету” – гэта адно, а вось калі б сын сышоў ад яе “ў вялікі сьвет” – гэта было б зусім іншае.

Але ж і паэт ведае пра гэтую розьніцу. Хто, як ня ён, ведае, як маркотна ў доме паэзіі!

9.

Толькі сапраўдны паэт ведае, якая гэта невычэрпная туга – ня быць паэтам, пакінуць люстраны дом, у якім пануе аглушальная цішыня.

“Выгнаны з мар, шукаю
Ў натоўпе хованку,
Свой сьпеў ператвараю
У лаянку”.

Але калі Францішак Галас пісаў гэты верш, ён быў не ў натоўпе на плошчы; у пакоі, дзе ён схіляўся над сталом, была цішыня.

І зусім ня праўда, што яго выгналі з мар. Менавіта натоўп, пра які ён пісаў, быў месцам ягонай мары.

І ў дадатак яму зусім не ўдалося ператварыць сьпеў у лаянку, хутчэй наадварот – ягоная лаянка без упыну ператваралася ў сьпевы.

Няўжо ж і насамрэч нельга ўцячы зь люстранога дому?

10.

“Но я себя смирял, становясь
На горло собственной песне”,

напісаў Уладзімір Маякоўскі, і Яраміл яго разумее. Вершаваная мова здаецца яму карункамі, месца якіх – у матуліным камодзе. Ужо некалькі месяцаў ён не напісаў ні радка – і ня хоча пісаць. Ён на ўцёках. І хаця ён ходзіць на маміну просьбу ў краму, але замыкае ад яе шуфляды пісьмовага стала. Ён зьняў зь сьцяны ўсе рэпрадукцыі сучасных карцін.

Што ён павесіў замест іх? Можа, фатаздымак Карла Маркса?

Не-не. Пустую сьцяну ён упрыгожыў фатаздымкам таты. Гэта фатаздымак з 1938-га года, з часоў сумнавядомай мабілізацыі, і бацька на ім – у афіцэрскай форме.

Яраміл так любіў гэты фатаздымак, адкуль на яго пазіраў чалавек, якога ён так мала ведаў і які ўжо зьнік зь ягонай памяці. Тым болей ён сумаваў па гэтым мужчыну, які быў футбалістам, вайскоўцам і вязьнем. Гэтага мужчыны яму так не ставала.

13.

“Дарагі майстра, цяпер месяц любові; мне сямнаццаць гадоў. Узрост надзей і прымхаў, як кажуць... Я дасылаю вам некаторыя свае вершы таму, што люблю ўсіх паэтаў, усіх мне дарагіх парнасістаў... Ня надта зь іх сьмейцеся, калі будзеце іх чытаць: вы шалёна мяне пацешылі б, дарагі настаўнік, калі б зрабілі мне ласку і апублікавалі некаторы з маіх вершаў... Я – невядомы; ну і што? Паэты – браты. Гэтыя вершы вераць, любяць, спадзяюцца: што яшчэ трэба? Дарагі майстра, саступіце да мяне: падыміце мяне, яшчэ юнага, вышэй: падайце мне руку...”

Рэмбо хлусіў; яму тады было пятнаццаць гадоў і сем месяцаў; гэта было яшчэ да ягоных першых уцёкаў з Шарльвілю. Але водгук гэтага ліста доўга яшчэ будзе гудзець у ягонай галаве як літаньня ганьбы, як доказ слабасьці й залежнасьці. Вось жа ён яшчэ адпомсьціць гэтаму “дарагому майстру”, гэтаму старому дурню, гэтаму пляшываму Тэадору дэ Банвілю! Ужо праз год ён уздыме на сьмех усю ягоную паэзію, усе панылыя гіяцынты і лілеі зь ягоных вершаў, і дашле яму поўны кпінаў ліст замест поўхі – ува ўласныя рукі. (...)

18.

“Жыцьцё ня тут”, напісалі студэнты на сьцяне Сарбоны. Так, гэта яму добра вядома, таму ён і зьяжджае з Лондану ў Ірляндыю, дзе паўстаў народ. Яго зваць Пэрсі Шэлі, яму дваццаць гадоў, ён паэт, і зь ім, замест пропуску ў сапраўднае жыцьцё – сотні ўлётак і праклямацый.

Бо сапраўднае жыцьцё – дзесьці яшчэ. Студэнты вырываюць брукаванку, перакульваюць машыны, будуюць барыкады; іхны ўступ у сьвет – прыгожы і шумны, азораны полымем і ўквечаны выбухамі гранатаў з сьлезацечным газам. Наколькі цяжэй было Рэмбо, які марыў пра барыкады парыскай Камуны – і так на іх з Шарльвілю ня трапіў. Затое ў 1968 годзе тысячы Рэмбо маюць уласныя барыкады; стоячы за імі, яны адмаўляюцца заключаць з дасюлешнімі ўладарамі сьвету які-хаця кампраміс. Эмансіпацыя чалавека будзе або поўнай, або ніякай.

Але за кілямэтр адтуль, на другім беразе Сэны, дасюлешнія ўладары сьвету далей жывуць сваім жыцьцём і ўспрымаюць віраваньне ў Лацінскім квартале толькі як штосьці, што адбываецца ўдалечы. Сон – гэта сапраўднасьць, пісалі студэнты на сьценах, але здаецца, што было якраз наадварот: іхная сапраўднасьць (барыкады, паваленыя дрэвы, чырвоныя сьцягі) была толькі сном.

20.

Калёны ўжо прайшлі міма трыбуны на Вацлаўскай плошчы, на рагах вуліц утварыліся імправізаваныя музычныя ансамблі, моладзь у сініх кашулях танчыць. Усе тут бессаромна братаюцца між сабой, хоць зусім нядаўна яшчэ не былі знаёмыя, але Пэрсі Шэлі – няшчасны, паэт Шэлі – самотны.

Ён у Дубліне ўжо некалькі тыдняў, раздаў за гэты час сотні праклямацый, паліцыя ўжо добра яго ведае, але яму яшчэ не ўдалося зблізіцца зь ніводным ірляндцам. Жыцьцё па-ранейшаму – там, дзе яго няма. (...)

25.

(...) “Чым больш я займаюся каханьнем, тым больш мне карціць рабіць рэвалюцыю, чым больш я раблю рэвалюцыю, тым больш хачу займацца каханьнем”, было напісана на сьцяне Сарбоны, а Яраміл другі раз увайшоў у цела рудой дзяўчыны. Сталасьць або поўная, або гэта ня сталасьць. Гэтым разам ён кахаў яе доўга і хораша.

А тым часам Пэрсі Шэлі, што, як і Яраміл, меў жаноцкі твар і выглядаў маладзейшым за свой век, бег па вуліцах Дубліна, бег, бег, бо ведаў, што жыцьцё – ня тут. І Рэмбо таксама ўвесь час бег, у Штутгарт, у Мілян, у Марсэль, потым у Адэн, у Харэр і зноў назад у Марсэль – але тады ўжо ён быў аднаногі, а з адной нагой ня бегаюць. (...)  

V.

2.

Ці варта глядзець на любоў пераможнай рэвалюцыі да рыфмаў як на выпадковае захапленьне? Наўрад ці. Рыфма і рытм маюць чарадзейную моц: бясформны сьвет, заключаны ў правільную страфу, адразу ж робіцца лягчэйшым у карыстаньні, унармаваным, ясным і прыгожым. Калі ў вершы “сьмерць” зьяўляецца адразу пасьля таго, як у канцы папярэдняга радка гадзіньнік адбіў “чвэрць”, то і сьмерць робіцца мілагучным элемэнтам парадку. Нават калі б верш супраць сьмерці пратэставаў, ён міжволі апраўдваў бы сьмерць як падставу для такога прыўкраснага пратэсту. Косьці, ружы, труны, раны – усё ў паэзіі ператвараецца ў балет, і паэт з чытачом у гэтым балеце – танцоры. Тыя, хто танчыць, натуральна, ня могуць не пагаджацца з танцам. У вершы чалавек увасабляе сваю згоду з быцьцём, а рыфма і рытм – гэта самыя жорсткія сродкі выказваньня гэтай згоды. Хіба ж пераможнай рэвалюцыі ня трэба жорстка пацьвердзіць новы лад? Значыць, ёй патрэбная рыфмаваная лірыка.

“Трызьніце са мной!”, заклікае свайго чытача Віцезслаў Нэзвал, а Бадлер піша: “Трэба быць несупынна ап’янёны... віном, паэзіяй, цнотай, чым заўгодна...” Лірыка – гэта п’янства, а чалавек п’е для таго, каб лягчэй зьліцца са сьветам. Рэвалюцыі не патрэбна, каб яе вывучалі, каб за ёю назіралі – яна прагне, каб людзі ў ёй зьліліся; у гэтым сэнсе рэвалюцыя ёсьць лірычнай і мае патрэбу ў лірыцы. (...)

5.

Лірыка – тэрыторыя, на якой любое цьверджаньне робіцца праўдай. Учора лірык сказаў: “Жыцьцё марнае, як плач”, сёньня: “Жыцьцё вясёлае, як сьмех”, і ў абодвух выпадках не хлусіў. Сёньня ён скажа: “Усё заканчваецца й падае ў цішу”, заўтра: “Нішто не заканчваецца, усё вечна гучыць” – і абое будзе праўдай. Лірык не павінен нічога даказваць; адзіным доказам для яго ёсьць пафас перажытага.

Геній лірыкі – гэта геній недасьведчанасьці. Паэт ведае пра сьвет мала, але словы, якія выходзяць зь яго, утвараюць прыгожыя формы, непарушныя, як крышталь; сам паэт нясьпелы, і тым ня менш ягоны верш утрымлівае ў сабе неадпрэчнасьць прароцтва, якое дзівіць і захапляе самога прарока. (...)

Мы можам сьмяяцца з паэтавай нясьпеласьці, але пры гэтым ня можам не захапляцца: у ягоных словах застыла кропля, што выцякла з сэрца, якая азорвае верш сьвятлом прыгажосьці. Але ж гэтую кроплю не абавязкова выціснуў з сэрца нейкі жыцьцёвы досьвед, нам хутчэй здаецца, што паэт часам выціскае сваё сэрца неяк падобна да таго, як кухарка выціскае над салатам разрэзаны лімон. Гэтак і Яраміл, па шчырасьці, ня надта каб моцна суперажываў з рабочымі, што баставалі ў Марсэлі, але калі ён пісаў верш пра сваю да іх любоў, ён насамрэч быў расчулены іхным лёсам і шчодра паліваў гэтай расчуленасьцю свае словы, якія такім чынам ператвараліся ў крывавую праўду.

Лірык піша вершамі свой аўтапартрэт; аднак, як што ніводны партрэт ня ёсьць праўдзівым, мы можам зь ня меншым правам сказаць, што сваімі вершамі лірык падмалёўвае свой твар.

Падмалёўвае? Так, робіць яго больш выразным, бо яго непакоіць няпэўнасьць уласных рысаў; ён здаецца сам сабе размытым, невыразным, ніякім; ён прагне набыць уласную форму, каб фотарэактыў верша надаў ягоным рысам цьвёрдасьці.

Гэтак ён робіць свой твар больш значным, бо сам ён жыве жыцьцём, бедным на падзеі. Матэрыялізаваны ў выглядзе вершаў сьвет ягоных адчуваньняў і сноў часта бывае вельмі бурлівым і замяшчае драматызм учынкаў, якога бракуе жыцьцю паэта.

Адылі каб апрануць свой партрэт на сябе і выйсьці ў ім у сьвет, партрэт трэба выставіць – верш трэба апублікаваць. (...)

“О, слава, магутнае боства, няхай тваё вялікае імя натхняе мяне, і няхай мае вершы цябе заваююць”, маліўся да славы Віктор Гюго; “Я паэт, вялікі паэт, і аднаго дня мяне будзе любіць увесь сьвет, неабходна гэта казаць, маліцца такім чынам на свой незавершаны магільны курган”, суцяшаў сябе Іржы Ортэн.

Апантаная прага быць аб’ектам захапленьня ня ёсьць усяго толькі заганнаю плямай на лірычным таленце (гэткай яна б нам здавалася ў выпадку матэматыка ці архітэктара) – не, яна належыць да самой сутнасьці лірычнага таленту. Лірык ёю і вызначаецца, бо лірык – гэта якраз той, хто зьяўляе сьвету свой аўтапартрэт, кіруючыся прагай, каб ягоны твар, выяўлены на вершаваным палатне, любілі і абагаўлялі.

Спадабаўся матэрыял? Прапануем пачытаць:

Улюбёная пэрсанажава рэкляма – на вазэктамію. Гэта вясёлы дуэт мужа з жонкай, што больш ня хочуць мець дзяцей. Жонка раіць мужу зьвярнуцца да доктара, які за дзесяць хвілін назаўжды пазбавіць яго пладавітасьці. У Канадзе гэта робіцца хутка й нядорага пасярэдніцтвам інтэрнэту.

Пераклад:
Макс Шчур

У мамці хвінгал пад левым вокам, у баці таксама. Мамця намазвае хлеб левай рукой. Значыць, мамця ляўша. З гэтага выплывае, што паставіць бацю хвінгал яна не магла. Калі б гэта мамця паставіла бацю хвінгал, той быў бы ў баці пад правым вокам.

Пераклад:
Макс Шчур

Гэтак ён сядзеў там і ў думках прагаворваў адну малітву за другой, ды так хутка, як мільгае вагон за вагонам, калі едзе цягнік.

—Хай рабуюць, не да іх зараз! Грошай сабе мы заўжды надрукуем, — адмахнуўся Мазгаўнюк. — Якія яшчэ навіны?
—Калгасенка на провадзе.
—Што, павесіўся? Ну, нарэшце...
—Ды не, здаецца — гаварыць з вамі хоча...
—А-а, птамаць! — зароў Мазгаўнюк. — Давай сюды!