(урыўкі)
На Аранскіх выспах мяне папярэдзілі: калі зашмат гаварыць пра справы фей – язык стане цяжкім, як камень.
Усе мае спробы напісаць біяграфію Ейтса – у нейкім сэнсе – гэта гісторыі пра справы фей.
Таму доўга пра гэта гаварыць я не буду.
Кавы!
Кавы і кітайцаў!
***
Як і князь Чан, я шукаю музыку зніклага роду, - напісаў Эзра Паўнд.
Музыка зніклага роду магла б стаць добрым пачаткам жыццяпісу Ейтса.
Ён упарта шукаў яе ўсё жыццё – за гэта Паўнд ласкава называў яго “герцагам Армондскім”, тытулам далёкага дзеда па бацькавай лініі. Паўнд быў у захапленні ад продка-арыстакрата ў генеалогіі Ейтса – дзеда, які праславіўся перамогамі падчас ірландскай Вайны двух каралёў. І нават намаўляў Дабл’юбі ўзяць “герцага Армондскага” літаратурным псеўданімам.
Ейтс на псеўданім не наважыўся, хаця дзедам моцна ганарыўся. Але аднойчы – надта позна, бо не быў уважлівым да прыватнасцяў – высветліў, што той ваяваў на баку пратэстанцкага караля Ўільяма Аранскага – супраць каталіка Джэймса Другога. І сваімі перамогамі загнаў рэшткі ірландскіх барацьбітоў у глухі і безнадзейны кут. Як мінімум на стагоддзе.
Музыка зніклага роду – не для суцяшэння.
Гэтая музыка вярэдзіць. Я выходжу яе шукаць. Сядаю за жыццяпіс Ейтса, каб пабачыць хаця якія сляды. Пытаю цябе. Ты з разуменнем пасміхаешся – але я бачу, што табе няпроста пасміхацца: шнары ўсё яшчэ ныюць. Шнары на тым месцы, дзе калісьці быў рот. І ўсміхацца – гэта цяпер балюча.
***
Гісторыю жыцця паэта цяжка расказаць з пачаткам, завязкай, кульмінацыяй, катарсісам і іншымі звірушкамі, якія сёння так цэняць маладыя крытыкі-ўнутры-мяне.
Бо прыгожае – гэта занадта цяжка.
Бо ў жыцці паэта прыступкі – гэта адкрыцці. І траекторыя яго жыцця – гэта траекторыя ўджаленага інсайтамі.
З усіх завязак, кульмінацый і развязак я выбіраю музыку.
Да фартэпіяна!
***
Пачаць з бомаў. Царкоўных і экстатычных – каб выкурыць маладых крытыкаў з галавы. І расказаць на пачатку біяграфіі пра тое, што ў сваім папярэднім увасабленні Ейтс быў ваяром. Гэта важна.
Прынамсі, з гэтага, я б хацела, каб пачалі маю біяграфію – з майго папярэдняга ўвасаблення. Яно многае патлумачыць.
Ітак, Ейтс быў рыцарам – Чалавекам Дзеі, як ён горда падкрэсліваў, тады, у 1916 годзе, калі спрабаваў, у дзве тысячы пяты раз, дамагчыся ўжо аўдавелай Мод Гон. Ён быў не проста рыцарам, а ваяром, які не мог дараваць сабе бязлітаснае забойства нявінных мужчыны і жанчыны і выправіўся да Святой зямлі шукаць ачышчэння там. У шыкоўным аксамітна-чырвоным эсэі “Магія” ён апісвае той сеанс, на якім пабачыў сябе і свой шлях у Святую зямлю. Шлях, за які ён мусіў многае адпрацаваць пасля смерці. Каб дараваць сабе. І забыцца.
Што Ейтс мусіў рабіць (не рабіць!) увесь гэты час – у гэтым прагале між жыццямі – каб нарадзіцца там, дзе ён нарадзіўся, і стаць паэтам?
***
У “Відзежы” – містычна-тэалагічным творы, напісаным пасля пяцідзесяці – Ейтс прызнаецца, што забыцца Чалавеку Думкі мог дапамагчы толькі яго двайнік-супрацьлегласць, Чалавек Дзеі. І Ейтс знайшоў свайго двайніка – у Афрыцы. Яго звалі Львом, і ён жыў у шаснаццатым стагоддзі.
Леў Афрыканец першы выйшаў на спірытычную сувязь з паэтам.
Трэмбіта. Тут мусіць загудзець велічэзная трэмбіта з гор.
Пры такой інтрызе ў біяграфіі выратаваць аповед зможа толькі шчырасць апавядальніка, - кажа мне адзін з недабітых унутраных крытыкаў.
Ейтс выходзіць на сувязь са Львом Афрыканцам – седзячы, разам з Паўндам, на поўдні Англіі, за шаснаццаць міль ад узбярэжжа, у маёнтку Стоўн Котэдж. Я таксама цяпер жыву ў маёнтку на беразе. Каля Нёмана. І – калі быць да канца шчырай – у мяне ўвесь час страшна стынуць ногі. Аграпанк, як сказала б Марыйка М.: флэшка прымацаваная ізалентай да высокага дрына, каб лавіць сетку, ад яе цягнецца перахаднік сюды, да кампутара, які ляжыць у мяне на каленях. Мае ногі – у Нёмане. Думкі мае – на тым беразе.
Хроніюс – як называлі сярэднявечныя людзі з Захаду наш Нёман – бяжыць міма. Рака-час. Рака-мяжа – якую я наважваюся пераплываць, каб павыцягваць кантрабандай згубленыя сярод нёманскіх паплавоў згадкі. Ніякіх манетак пад язык пры пераправе. Праваднікамі – толькі жывыя.
Кантрабанда памяці бывае рознай. Нехта чуе танга смерці – і згадвае папярэдняе жыццё, звычайна пражытае ў гэтым жа месцы, часам нават пазнаючы блізкіх людзей, якія выжылі і паспелі ўжо моцна састарэць. Нехта бачыць чужыя сны – ці хутчэй, у снах бачыць чужую яву, нібы праглядае адзнятую стужку з камеры застрэленага аператара. Кагосьці чакае выпадкова знойдзены фотаздымак прыўкраснай дзяўчыны ў Архіве Клакоцкага.
Але наша гісторыя – не такая трагічная. Твой шлях – і мая Ейтсіяна – халодныя, яны не мусяць вярэдзіць.
Таму нам патрэбны нехта жывы і сапраўдны. Нас выратуе не пякучая метафара, а чалавек. Вельмі стары.
Тут усе старыя, – кажаш ты мне з усмешкай, аглядаючы нашу вулачку ля Нёмана, – але мы знойдзем самага старога.
І так мы знаёмімся з дзядзькам Валодзем. Дакладней, ён першы з намі знаёміцца. Каб прапанаваць рэшткі леташняй бульбы. І пагаварыць пра тое, як Людзі Дзеі – за столькі стагоддзяў – навучыліся перацягваць кантрабанду сюды. Безліч загубленых скарбаў. Безліч гісторый.
Дзядзьку Валодзю ўжо дзевяноста тры гады.
І – гаворачы пра кантрабанду – ён падыходзіць усутыч. Каб іншыя не пачулі…
***
У 1919 годзе тэатр Эббі ставіць “Мроі костак” – самую рамантычную з усіх дваццаці шасці п’ес Ейтса. П’есу пра згрызоты сумлення, якія не дазваляюць прайсці Чысцец наскрозь і вярнуцца на Нябёсы.
У рамантыкаў заўжды найперш ідуць Нябёсы – але, калі хтосьці моцна прагне – таму прапануюць яшчэ і Чысцец. Гэта – на выпадак згрызот сумлення. І там – горш за Пекла.
Выратаваць чалавека са згрызотамі, сведчаць будысція манахі, можа толькі ён сам. Ці – за нашымі старымі еўрапейскімі казкамі – яго ахвяра, калі яна наважыцца дараваць. Шэлі папярэджвае: са згрызотамі варта быць пільнымі – яны страшэнна шкодныя, бо вырастаюць з пагарды да сябе. А яна знішчае. У “Відзежы” гаворыцца, што выратаваць мёртвых ад згрызот можа толькі мінулае – зноў пабачанае ва ўсёй сваёй паўнаце.
Тэатр Духаў – усё, што пісаў Дабл’юбі для свайго тэатра пасля 1913 году – гэта адзін доўгі рытуал выратавання Памерлых. Ад згрызот сумлення і ад зваротнага боку гэтых згрызот – нянавісці.
Духі памерлых шукаюць паратунку і ў гэтай п’есе Ейтса. Закаханыя, якія яшчэ семсот гадоў таму, каб быць разам, здрадзілі Ірландыю Нарманам – просяць даравання ў зваяваных жаўнераў. І не атрымліваюць яго.
Ніхто ў п’есе Ейтса не знаходзіць жаданага выратавальнага спакою. Ні здрадцы. Ні героі.
У гэтым – праклён Ірландыі, - кажа культавы амерыканскі літаратуразнаўца Блум. Толькі адпусціўшы грэх неспакойным духам здрадцаў можна захаваць сваё шчасце.
А я Блуму не веру.
І нейкія непрыемныя людзі з экранаў надта лёгка сёлета гавораць пра эзатэрычную мудрасць адпускання, пра тое, што трэба дараваць, прайсці і больш не азірацца на мінулае, жыць будучым.
А ты мацаеш тысячагадовы шнар на твары і хітаеш галавой: нельга забываць. Нічога. Нікога. Ніколі. Нельга забываць.
Мець халоднае сэрца – і нічога пры гэтым не забываць, - пра гэта п’есы Ейтса, пастаўленыя ў Тэатры Духаў. Гэта я зразумела. Я не разумею іншага: ўглядаючыся ў жыццё Ейтса, я не знаходжу той віны – з якой вырасталі б згрызоты і нянавісць.
Навошта Ейтсу ўсё жыццё – у Тэатры – вучыцца жыць з нянавісцю? І ў кожнай п’есе ўнікаць вызвалення?
І – галоўнае – як яму гэта ўдаецца?
***
Магчыма, гэта тая самая інтуіцыя, пра якую казаў Мікола Лоскі: ёсць рэчы, якія мы не забываем, нават прайшоўшы праз смерць, ачышчэнне і новае нараджэнне. Веда застаецца такой каштоўнай інтуіцыяй. Абгостранай у паэтаў. Мы памятаем асалоды. І мы памятаем жарсці.
У нас застаецца надмоўнае адчуванне прыгожага. Жахліва прыгожага, якое абуджаецца – разам са свядомасцю. Як веда з папярэдняга жыцця.
Здаецца, унікаць вызвалення дзеля жахлівай прыгажосці – гэта і ёсць апрычоная мудрасць паэта.
***
Упершыню Ейтс пабачыў Мод Гон у 1889 годзе, калі яму было дваццаць пяць. Яна зайшла ў дом яго бацькоў ненадоўга, нават не адпусціўшы фурмана. Прывітала маладога паэта з выдатнымі “Вандраваннямі Ашына”, якія выйшлі напярэдадні. І назаўжды паланіла – на галаву вышэйшая, з вогненна-каштанавымі валасамі і незямным голасам, які запальваў усё ў сярэдзіне.
Не разумею біёграфаў, якіх цікавіла сапраўднае аблічча Мод. І згадак сучаснікаў, пра тое, што насамрэч у ёй не было нічога велічнага ці дзіўнага. І заўваг пра фанатычную Мод на старасці год.
Бо, як кажа Ейтс, за што вінаваціць – калі шляхетнасць зрабіла яе палымянай і празрыстай. І выракла на пошукі Новай Троі.
Крывавыя пошукі.
***
У красавіку 1916 – адразу пасля Велікоднага паўстання – у Лондане адбываецца прэм’ера новай п’есы Ейтса “Ля студні сокала”. Якая мяняе ўсё.
Нядобразычліўцы казалі: Ейтс знішчаны.
Эліят вітаў генія. Старога паэта-сімваліста – ад якога ніхто не мог чакаць такога. Выскоквання са сваёй парадыгмы і татальнай перамены.
Паўнд быў у захапленні – ён граў на рэпетыцыях гэтай п’есы Маладога Чалавека, з Гераічнага веку Ірландыі, які прыйшоў дачакацца жывой вады ў чароўнай студні. Пакаштаваўшы такой вады, становяцца несмяротнымі. Але каб яе пакаштаваць – трэба яшчэ перажыць выпрабаванне прыгажосцю: на сцэне з’яўлялася дзяўчына-багіня-сокал і танчыла свой незямны экстатычны танец.
Несмяротнасць – недаравальная раскоша для паэта.
Ейтс у гэтай п’есе абірае прыгожы палон: у самы адказны момант, калі студня вось-вось запоўніцца жывой вадою – Малады Чалавек сыходзіць следам за дзяўчынай-сокалам-багіняй.
З гэтай п’есы і пачынаецца Тэатр Духаў, за які я так люблю Ейтса.
***
Але ўсё самае цікавае ў жыцці Ейтса пачынаецца яшчэ трошкі раней – у 1913 годзе, калі паэту спаўняецца сорак восем.
Ён у дэпрэсіі.
Ён піша ў вершы лэдзі Грэгары – “нашы духі маюць, дзе застацца і паразмаўляць”. Чым моцна яе палохае – бо яна яшчэ не гатовая адчуць сябе настолькі старой. А Ейтс цяпер – сярод аблокаў, на халодных нябёсах. І нават не падазрае, што для яго, тут, у гэтым жыцці, усё толькі разгортваецца.
Наперадзе – тры шыкоўныя зімы, у маёнтку Стоўн Котэдж, у кампаніі з Эзрам Паўндам.
Наперадзе – татальная serendipity, як сказаў бы Кольрыдж – зарыфмоўка сэнсаў, якімі ён паасобку займаўся ўсе папярэднія гады: кельцкі фальклор, акультныя практыкі і – прыўнесеныя ў яго жыццё Паўндам – японскія сярэднявечныя п’есы. Свет духаў – цалкам паглынуў “старога арла”, - весела пісаў Паўнд бацьку ў Амерыку, сам жа пры гэтым – чытаючы Ейтсу па вечарах “Дыялогі з духамі” – пачаў выношваць задуму сваіх будучых Кантос.
І нарэшце – экстаз ад знойдзенай ролі для Героя. Ад знойдзенага месца для Вялікага Пошуку і Вялікай Пакуты. І інтанацыі, з якой варта ўнікаць вызвалення. Гэта ўсё – у п’есе “Ля студні сокала”.
Далей – метафізіка віны і памяці. “Адзіная рэўнасць Эмер” – п’еса пра выбар Героя між зямной жанчынай і багіняй. У п’есе багіня танчыць той жа танец, што і ў “Ля студні сокала” – вось толькі Герой ужо баіцца бясследнасці – і абірае не яе.
Наступная легендарная п’еса пасіянарнага перыяду –“Сны костак” – пра Герояў, якія, нават пасля смерці, занадта добра ўсё памятаюць. І не шукаюць вызвалення.
Немагчымасць выратавання – ці не ёсць гэта выратавальным сюжэтам для паэта?
Гэта – і яшчэ, абавязкова, напамін пра Сакрум – які зусім побач. Літаральна ў нас перад вачыма.
***
Паўнд пісаў, што ў гісторыі літаратуры напраўду важна – “ажывіць веранду Катула” – выклікаць вобразы з свету духаў. Вярнуць дотыкі, намаляваць колеры, перадаць гукі.
Калі Ейтсу было 25 гадоў, і ён ужо пэўны час пражыў у Лондане, рыхтуючы там выданне “Вандраванняў Ашына”, яго бязмежна засмучала тое, што сам ён ніяк не мог дакрануцца да гэтай самай рэчаіснасці. Пісаць ясна. Празрыста. Выкараскацца з-за смугі метафары, вобраза – і пабачыць краявід навокал. І вось менавіта ў гэты час – у снежні 1888 – у яго паэтычным жыцці раптоўна і нечакана здарыўся ключавы інсайт: разбуджаныя ўспаміны пра захад Ірландыі, дзе ён прабавіў у дзеда і бабы шмат шчаслівых месяцаў у дзяцінстве, памяць пра дотыкі, водары, краявіды падштурхнула яго да радка ад сябе – сябе тут і цяпер – і так дапісалася нарэшце “Азёрная выспа Іннісфры” – верш, які так доўга вісеў над Ейтсам:
While I stand on the roadway or on the pavements grey,
I hear it in the deep heart’s core.
Ён знайшоў інтанацыю для прарывання ў рэчаіснасць.
Плёскат марскіх хваляў. Салёны водар вулкі. Трава ля каменя. Самы захад Ірландыі. Бераг мора. Двор сядзібы дзеда – плецень, пах габляванага дрэва, разворанай зямлі пад градку – дзевяць радкоў для бабоў – вуллі. І весь клопат – стары і пакутлівы сон – адступіць.
Там на золку згары пачне спускацца на яго спакой – з фіранак раніцы на хатку, у якой яшчэ спявае цвіркун, а па абедзе ўсё навокал будзе ззяць на сонцы, поўнач жа будзе ціха грэць аметыставым святлом, а надвячоркам неба напоўніцца крыллямі канаплянак.
І вось ён тут, у задушна малым будыначку, на шэрай і змрочнай вуліцы Лондана – і галоўнае – такі бязмежна далёкі ад сябе сапраўднага, нібы патрапіў у зусім іншую рэчаіснасць. І ён настолькі далёкі ад сваякоў па мамінай лініі – зухвалых дзядзькоў і рашучых цётак са Слайга, што тут ніхто і не здагадваецца, наколькі ён там, дома – заўжды быў чужым. Наколькі ён да іх непадобны. Наадварот – тут, сярод непрыхаваных разлікаў і ангельскай практычнасці – яму хочацца стаць імі, людзьмі з захаду Ірландыі, з пароды яго маці.
І тады самі прыходзяць у галаву радкі пра шэры лонданскі ходнік і дарогу – і корань сэрца, у якім абуджаюцца ўспаміны пра бераг…
***
За столькі год чытання Ейтса я незаўважна выгадавала ў сабе веру ў Агульную Памяць. Памяць з рухомымі межамі. Менавіта дзякуючы ёй вобразы, што паўставалі перад Дзэамі Матакіё на самотнай выспе ў выгнанні, у далёкім дванаццатым стагоддзі, сніліся і Паўнду, там, у Пізе, у далёкім дваццатым стагоддзі.
І калі гэта згадка, ці вобраз, ці сон прыходзяць да цябе – яны становяцца тваімі.
Небяспечная думка для літаратара. Яшчэ горшая – для гісторыка літаратуры.
І што мне цяпер рабіць з улюблёнымі цытатамі, калі я больш не веру ў двукоссі?
Калі словы становяцца да канца і поўнасцю – маімі?
Апантанае стварэнне – з нічога, з сябе, з жыцця сэрца – блізкае да немагчымага. Яно калі і здараецца – то спальвае.
Як ні дзіўна, рамантыкі гэта разумелі – таму так цанілі рытуалы. Любыя.
Берагчы чужыя словы – тых, з кім ты па адзін бок барыкадаў – даючы ім прытулак у сабе. Ведаць, што ты частка цэлага. Дапамагаць несупакоеным духам – якімі б невычэрпнымі ні былі іх жарсці. Нічога не забываць.
Ці не гэта – чатыры вялікія абяцанні Ейтса?..
