Пачатак эсэ тут
Новае поле рэальнасьці і літаратурны тэкст
Як памятае чытач, мы яшчэ не дачыталі «Полацкую баладу». Рэзон вярнуцца да яе вось у чым: баляда — гэта тэкст у тэксьце, своеасаблівая (хай сабе і не разгорнутая) рэфлексія над тым, што ёсьць мастацкім творам і зь якога «матэрыялу» ён робіцца. Фінал:
«кат Бальтазар
гушкаецца на арэлях бяссоння і сну
устае падыходзіць да вакна
глядзіць на цёмную Дзвіну
адказвае на званок з Нью —Ёрку
вяртаецца да кампутара
піша раман пра сучаснае каханне»
Як і ў «Аркадах Падуі», фінал зусім нечаканы. Герой аказваецца «чалавекам-аркестрам», здольным выконваць некалькі роляў адначасова: староньняга назіральніка, галоўнай дзеючай асобы, ката, ахвяры і аўтара. Пісаньне баляды (рамана) ператвараецца ў жывы працэс, калі твор як бы пішацца сам па сабе. Проста пішацца, — як расьце дрэва ці кветка. Гэта крыху нагадвае, як гуляюцца дзеці, калі няма з кім гуляцца: усе ролі выконваюцца адным і тым жа «акторам». Выконваюцца з аднолькавым імпэтам і так шчыра, што не паверыць немагчыма.
І зноў жа, як і ў «Аркадах», адзін «гістарычны» час накладаецца на другі, каб стварыць ілюзію часу. Яго, гэтага часу, насамрэч, няма без таго, хто яго творыць. Рэальнасьцю ёсьць толькі адна маленькая і нябачная нам кропка, зь якой паўстае і разгортваецца ўсё, што потым зьявіцца ў літаратурным тэксьце. Павута тэкста тчэцца з гэтай кропкі, якая пульсуе, пакуль мастацкі тэкст ня будзе завершаны:
«устае падыходзіць да вакна
глядзіць на цёмную Дзвіну
адказвае на званок з Нью —Ёрку
вяртаецца да кампутара
піша раман пра сучаснае каханне»
Зьвернем цяпер увагу на вось якую цікавую дэталь — «гушкацца на арэлях бяссоння і сну». Яшчэ адна важная пазнака працэсу стварэньня літаратурнага тэкста. Як памятае чытач, я ўжо казаў пра высокую канцэнтрацыю (мабілізаванасьць) творчай фантазіі, якая дазваляе творцу увайсьці ў працэс пісаньня тэкста.
І тое, і другое, між іншым, мае аднолькавую прыроду. І бяссоньне, і сон называюцца ў сучаснай псыхалегіі «зьмененымі станамі сьвядомасьці». Гэта станы, якія выразна адрозьніваюцца ад вядомых нам, калі мы чуйнуем, а нашая ўвага і індывідуальная сьвядомасьць скіраваныя вонкі, напрыклад, на нашу працу, стасункі з іншымі людзьмі, зьнешнія аб’екты і да т. п.
Шараговымі прыкладамі зьмененых станаў зьяўляюцца алькагольнае ап’яненьне, сэкс, рытмічныя танцы, некаторыя віды сучаснай музыкі (за кошт моцы гуку, пэўнай частотнасьці і рэзкага выразнага рытму яны здольныя мяняюць унутраны стан чалавека). Больш «тонкія» прыклады — закаханасьць, паэзія, некаторыя віды рэлігійнай практыкі (напрыклад, шаманства), сытуацыі паміж увайсьцём у сон і выйсьцем зь яго. Нарэшце, і сам працэс мастацкай творчасьці есьць зьмененым станам сьвядомасьці.
«Гушканьне на арэлях бяссоння і сну» — пераход між сном і явай. Што ж адбываецца ў гэтыя кароткія прамежкі часу, якія аддзяляюць нас ад чуйнаваньня ці ад сну і на якія мы далёка не заўсёды зьвяртаем увагу?
Энцыкляпэдыя паранармальных зьяваў паведамляе, што ў такіх станах аслабляецца ўсьведамленьне вонкавага асяродку, адбываецца частковая страта кантролю над мэнтальнымі працэсамі, зьмяншаецца пачуцьцё рэальнасьці, зьвязанае са зьнешнімі фактарамі, павялічваецца сіла ўяўленьня, а ўвага чалавека скіроўваецца ўнутр.
Дык ці ня тое ж самае мы ўжо бачылі, калі гаворка ішла пра «Аркады Падуі»? Імажынатыўны сьвет, асобы і цэлыя сцэны, створаныя творчым уяўленьнем, пачынаюць набываць абрысы сапраўднай рэальнасьці. Ды і ў іншых тэкстах кнігі падобныя мейсцы таксама прысутныя. І калі тэкст пачынае літаральна «ўсмоктваць» у сябе ўвагу чытача , гэта азначае, што творчая фантазія аўтара дасягнула ў гэтым мейсцы найвышэйшай ступені канцэнтрацыі.
У выключных выпадках, адзначае тая ж энцыкляпэдыя, могуць зьяўляцца візіі, асоба можа перажываць мэдыюмны досьвед.
Фрагмэнт «Балканскай балады» «Алека» — апісаньне амаль сьпірытычнага сэансу:
«на стромым беразе помнікі
белы мармур
зялёны мох
залатыя літары
поручикъ Петьровичъ
прапорщик Здань
тут расейская армія фарсіравала Дунай
балгарскі калега:
фамилии какие-то не русские
цяпер ты разумееш хто стаяў ля вакна
у закінутым доме насупроць гатэля
стаяў глядзеў на цябе
танклявы светлыя вусікі
маўчаў па-беларуску
паручнік Пятровіч прыходзіць у наступную ноч
ведае што ў гатэлі ты адзін
(так і належыць лаўрэату)
адчыняе вакно
падхорцісты голены
глядзіць з табой на поўню
курыць пускае срэбныя кольцы
ня хоча раставаць у месяцавым святле»
У больш шырокім сэнсе, зьмененыя станы сьвядомасьці вядуць да трансфармацыі ўспрыняцьця часу і ідэнтычнасьці. Чалавек можа нават адчуваць, што распускаецца і час, і ягоная ідэнтычнасьць. Больш за тое, у зьмененых станах сьвядомасьці самі творцы аказваюцца мэдыюмамі для сваіх тэкстаў. І ў такіх выпадках яны кажуць пра тое, што чуюць нейкі гул, зь якога нараджаецца тэкст, што нехта проста водзіць іхняй рукой, адчуваюць у сабе дайманічную сілу і да т. п.
Паспрабуем, аднак, паглядзець цяпер на ўсё гэта не знутры літаратурнага тэкста, не з пазыцый таго, хто яго творыць, а зь іншай пэрспэктывы, — звонку.
Тэкст і пазалітаратурная рэчаіснасьць
Адпаведнікам «мастацкай літаратуры» ў ангельскай мове, як вядома, зьяўляецца слова «fiction». І азначае яно «прыдумка», «фантазія», «байка» (у сэнсе «гісторыя ні пра што», «небыль»), казка і, нарэшце, «фікцыя» (у юрыдычным сэнсе). А супрацьпастаўляюць «фікшн» тэкстам, што базуюцца на факце, г.зн., на іншай чалавечай здольнасьці — крытычным мысьленьні.
Зразумела, што апошняе цалкам не зьнікае з літаратурнага тэкста. Яно ў нейкай форме застаецца, хоць і можа быць істотна аслаблена. З гэтага гледзішча цікава зноў зазірнуць у кнігу нашага шаноўнага аўтара. А менавіта — у тыя мейсцы, дзе прысутнічае калі не само крытычнае мысьленьне, дык хаця б крытычны погляд на рэчы.
Варта зазначыць, што функцыю крытычнага погляду можа выконваць аўтарская гіронія. Яна як раз і ёсьць ацэнкавым, пераважна крытычным меркаваньнем, якое, як правіла, не разгорнутае вэрбальна.
Зьвернем таксама ўвагу і вось на што: а ў якіх мейсцах кнігі гіронія аўтара выяўляе сябе найболей? Калі сказаць абагулена, то гэта тыя мейсцы, якія маюць блізкае ці аддаленае дачыненьне да сэксу альбо да ўжываньня алькаголю. Чаму? Таму што і ў адным, і другім выпадку страта пачуцьця рэальнасьці (зьнешняга сьвету, сытуацыі, абставінаў і да т.п.) — найбольшая.
«Паэтычны фэст у Друскеніках». Разьвітальная вечарына:
«бяруць удзел
William Shakespeare
T. S. Eliot
Robert Frost
Walt Whitman
Rudyard Kipling
John Milton
Dante
And нейкія Others»
А гэта адна з заключных сцэнаў у паліцэйскім пастарунку:
«бачыш як у дзверы
з баявой харугваю фэсту
урываюцца Дантэ з Хаданавічусам
Муракамі з сакэ і сакурай
венесуэльскі паэт з калашнікавым
and нейкія Others»
Гэта той выпадак, калі (частковая) страта пачуцьця рэальнасьці выклікае камічны эфект, які, дарэчы, выконвае тут функцыю мяжы, што аддзяляе апісаньне сытуацыі ад самой сытуацыі. І акцэнт, зразумела, робіцца на апісаньні, а не на сытуацыі. Апошняя патрэбная толькі для таго, каб стварыць эфэкт праўдападобнасьці дзеі і выклікаць камічную рэакцыю.
Іншымі словамі, мастацкі тэкст мае патрэбу ў пазалітаратурнай рэальнасьці, каб быць пераканаўчым, ці нават каб проста быць літаратурным тэкстам. Альбо яшчэ можна сказаць так: ён (літаратурны тэкст) «пазычае» (прынамсі, часткова) сваю рэальнасьць там, дзе гэтая рэальнасьць наяўная ў значна большай ступені, — у вонкавай рэчаіснасьці.
А вось надзвычай цікавы пасаж з «Аркадаў Падуі», які непасрэдна тычыцца рэчаіснасьці, зь якой маюць справу мастацкія тэксты:
«у капеле Скравеньі
душу лашчыць думка
як непарыўна знітаваныя
грахі і мастацтва
ці займала гэта карузліка Джота?»
І крыху далей:
«на Страшным судзе ў Джота
мужчыны адлучаныя ад жанчын
відаць каб хоць там не грашылі
бо да таго месца вялікую ласку маюць
Марэля не пагаджаецца:
каб пакутавалі ў расстанні
аднаполыя варыянты вы не разглядаеце»
Гіранічнае стаўленьне аўтара прадукуецца тут вядомай цытатай «бо да таго месца вялікую ласку маюць». А таксама ўрыўкам з моўнага штампу: «аднаполыя варыянты вы не разглядаеце».
Цытаваны пасаж утрымліае у сабе, аднак, і надзвычай цікавую канстатацыю:
«як непарыўна знітаваныя
грахі і мастацтва»
Думка ня новая, але дакладная і важная ў тым сэнсе, што паказвае на адну з магутных крыніцаў, зь якой жывіцца мастацтва ўвогуле і мастацкая літаратура ў прыватнасьці. На гэтай ідэі, праўда, ня надта часта акцэнтуюць увагу. Зазвычай фэномэн мастацтва і мастацкай літаратуры разглядаецца праз прызму пазытыўных функцый і роляў, якія яны выконваюць. (Няма сумневу, што і такія функцыі мастацтву ўласьцівыя.) Але мяне цікавіць тут мастацкая рэчаіснасьць, а таксама рэчаіснасьць пазалітаратурная і тое, як гэтыя дзьве рэчаіснасьці стасуюцца.
Колькі словаў пра рэчаіснасьць літаратурную. Вышэй я ўжо казаў пра яе як пра суб’ектыўную рэальнасьць. Калі больш канкрэтна, то цяпер яна выглядае як рэальнасьць эмоцый, пачуцьцяў, эмацыйных станаў і перажываньняў, як сутыкненьне розных ліній аповеду, як спробы заангажаваць чытача ў тэкст праз размываньне межаў вобразаў ня толькі герояў, але і (сама)вобразу чытача. Нарэшце, гэта разбурэньне ўмоўнасьцяў, звыклых формаў, штампаў і стэрэатыпаў, — з дапамогай прыхаванай ці не заўсёды прыхаванай гіроніі.
Усё гэта якраз і ўтварае літаратурную аснову тэкстаў кнігі.* І калі пачуцьці, эмоцыі і перажываньні дастаткова глыбокія і выяўленыя адэкватным (мастацкім) спосабам, яны ня могуць не закранаць чытача. Бо прырода любых пачуцьцяў (няважна, пазытыўных ці нэгатыўных) якраз і палягае ў эмпатыі, у іх неапасродкаванасьці пры перадачы ад аднаго чалавека да другога, у іх «заразьлівасьці». Яны — частка непасрэднай і наўпроставай камунікацыі. (А некаторыя эмоцыі настолькі ўнівэрсальныя, што беспамылкова «чытаюцца» і на ўзроўні міжвідавай камунікацыі — напрыклад, праявы агрэсіі аднолькава зразумелыя і людзям, і жывёлам.) Дарэчы сказаць, эмпатыя (імклівасьць і «зразумеласьць» эмацыйнай камунікацыі) — адна з прычынаў папулярнасьці мастацкіх (літаратурных) тэкстаў (за выключэньнем, зразумела, тых, якія патрабуюць інтэлектуальных высілкаў з боку чытача альбо больш тонкай эмацыйнай арганізацыі).
Цяпер, між іншым, робіцца відавочна, чаму «непарыўна зьнітаваныя грахі і мастацтва». Бо нішто так не правакуе на эмацыйныя рэакцыі, як самі эмоцыі. І правакуюць тым лягчэй, чым больш яны яркія і моцныя. Гаворка ідзе пра моцныя пачуцьці альбо жарсьці, якія, у сваю чаргу, ёсьць вынікам самых розных чалавечых заганаў — сквапнасьці, распусты, зайздрасьці і да т. п. Як вядома, сусьветная мастацкая літаратура поўніцца апісаньнямі самых розных моцных пачуцьцяў і жарсьцяў чалавека. Бязь іх не было б п’есаў Шэксьпіра, твораў Бальзака ці Дастаеўскага.
Вядома ж, заганы і жарсьці чалавека прыдумала не мастацкая літаратура. Гэта частка прыроды чалавека — той самай пазалітаратурнай рэчаіснасьці, у якой здаўна ёсьць і брутальнасьць, і агрэсія, і крыважэрнасьць, і масавыя забойствы, і генацыд. Некалькі брутальных эпізодаў рэальнай гісторыі чалавецтва прысутныя і ў тэкстах аналізаванай кнігі.
Я не хачу сьцьвярджаць, што мастацкія тэксты мусяць нейкім чынам прэпараваць пазалітаратурную рэчаіснасьць (хоць аўтар і можа трактаваць яе, напрыклад, з пэўнай дыстанцыі ці праз нейкую сыстэму каштоўнасьцяў).** Я кажу пра іншае: літаратурная рэчаіснасьць практычна ніколі не перакрочвае межы таго, што называецца эстэтычнай сфэрай. І вызначаюцца гэтыя межы дамінаваньнем творчага ўяўленьня над усімі астатнімі здольнасьцямі чалавека, адсутнасьцю выразнай сыстэмы каштоўнасьцяў (тыя вар’ююцца ад аўтара да аўтара) і, нарэшце, тым, што акцэнт робіцца на атрыманьні эстэтычнага задавальненьня.
Яно (эстэтычнае задавальненьне) якраз і ёсьць галоўным фокусам успрыняцьця і (даволі часта) галоўным крытэрам інтэрпрэтацыі мастацкай (літаратурнай) рэчаіснасьці, якая, што праўда, далёка не заўсёды супадае з рэчаіснасьцю нашага жыцьця. А калі і супадае, то зазвычай толькі на той час, цягам якога мы глядзім нейкі тэатральны спэктакль, захапляемся чытаньнем новага рамана альбо разглядаем сябе аголенымі на фрэсцы Джота «Страшны суд» у капэле Скравеньі.
Як бы там ні было, але моц ілюзіі (творчай фантазіі) усё ж настолькі вялікая, што часам здольная блытаць рэчаіснасьці — літаратурную і пазалітаратурную, а таксама падмяняць нашае «я» на «я» герояў, створаных аўтарам мастацкага тэкста.
* Падкрэсьлю, што гаворка тут пра тэксты менавіта гэтай кнігі. У іншых, напрыклад, празаічных тэкстах аснову літаратурнай тканкі можа складаць дынамічнае дзеяньне альбо дзеяньне + адпаведныя ўчынкі і перажываньні герояў.
** Мой сябра пісьменьнік С. Рублеўскі, напрыклад, кажа, што «літаратура — гэта спроба рэдагаваць жыцьцё».