Гэты тэкст — пра містычную паэзію Міхася Стральцова.
«Так ціхамірна навакол!
З вячорнай хмаркі залацістай
Святло струменіцца на дол
У праваце сваёй вячыстай.
І пагаджае „тут“ і „там“
У нашай думцы набалелай
І нейчы голас шэпча нам
На мове, сэрцу зразумелай:
Былых пазбыўшыся пакут,
Насустрач новым не сьпяшайся.
Жывым абліччам там і тут
Зямнога сьвету суцяшайся.
За ўсё, за ўсё адкажаш сам,
Усё маёй пазначыш рыскай,
Адданы служка тым часам,
Што разгайдаліся калыскай».
«За ўсё, за ўсё адкажаш сам» — галоўны пункт нашага жыцьця «тут». Закон кармы.
Не, я не хачу сьцвердзіць, што выбітны беларускі паэт Міхась Стральцоў захапляўся індыйскай філязофіяй. Проста містыцызм — частка любой жывой рэлігіі. І... частка любой жывой паэзіі.
«Так ціхамірна навакол!
З вячорнай хмаркі залацістай
Святло струменіцца на дол...»
Зусім не выпадкова, што верш распачынаецца са страфы, якая апісвае вечаровую сцэну згасаньня дня. А «ціхамірнасьць» — слова тут сутнасна кантэкстуальнае.
Кароткі час да і пасьля заходу сонца, прамежак даўжынёю прыкладна ў сорак хвілін, добра вядомы ўсім містыкам і ёгам. Жыцьцё прыроды ў гэты час паступова замірае, і ў ёй усталёўваецца глыбокая раўнавага. Унутры чалавека спадае эмацыйная напружанасьць. І на спакойнай паверхні нашай сьвядомасьці пачынаюць адбівацца дагэтуль незаўважныя, глыбейшыя і нетутэйшыя сэнсы нашага існаваньня.
Гэта яно, апошняе сонечнае сьвятло, што яшчэ струменіць долу, так выразна пазначае два пляны нашага існаваньня: зямное «тут» і нябачнае, нетутэйшае «там». Два жывыя абліччы гэтага сьвету, як кажа паэт.
І калі мы канчаткова сьцішымся, тое «там» распачынае («на мове, сэрцу зразумелай») весьці з намі дыялёг. Гэта своеасаблівы дыялёг. І зблытаць яго з чымсьці немажліва. Бо ён лекуе і ладкуе нашае нутро і пачуцьці. Дый вядзецца ён па найбольшым рахунку: «За ўсё, за ўсё адкажаш сам».
А «ціхамірнасьць», дарэчы, — абсалютна дакладны пераклад грэцкага слова «mysticos» (таямнічы), якое, у сваю чаргу, паходзіць ад «mystos» і азначае «глыбокая ціша», «моўча». І калі хто перажываў у сабе такую цішу, ведае і яе глыбіню, і яе таямнічасьць.
Да цытавага верша і іншых значэньняў слова «містыка» мы яшчэ вернемся, а пакуль яшчэ адзін верш. Яго апошняя страфа.
«Новы дзень — ні радасьць, ні журба.
Прарастае парастак увагі.
У сціхуткай флейце спіць труба,
У малой дажджынцы — завязь смагі».
Які незвычайны радок, і які дзіўны стан, што адчувае ў сабе паэт: «Новы дзень — ні радасьць, ні журба». Што гэта за такі дзень, які эмацыйна нібыта нічога не прынёс?
А дзень «просты»: насуперак завядзёнцы звыклы бег жыцьця спыніўся, спыніўся таму, што
«З незнаёмай да таго пакорай
Я прымаю дожджык, што ідзе, —
Можа, нават скончыцца не скора».
І вось гэтая амаль неабсяжная пакора мяняе ўсё і мяняе кардынальна:
«Вераб’ям не страшна пад дажджом,
Ціўкаюць — мо жаласна, мо светла.
Пад шапоткім сцішаным святлом
Чалавечы твар нязвыкла ветлы».
І адбываецца цуд: «Прарастае парастак увагі». Паэт набывае тую жывую відушчасьць, да якой імкнуцца і якую шукаюць містыкі. І сьвет звычайных рэчаў раптам адкрывае сябе новымі сэнсамі:
«У сціхуткай флейце спіць труба,
У малой дажджынцы — завязь смагі».
«Нязвыкла ветлы» твар чалавека, «завязь смагі» ў дажджынцы, сьветлае ціўканьне вераб’ёў — усё гэта схаванае ад будзённага вока, іншае, някідкае, але ўрачыстае вымярэньне нашага жыцьця. І таму ў «сціхуткай флейце» сьпіць ня толькі труба, але і музыка дажджу. І, можа быць, гэтая музыка «нават скончыцца не скора».
І ў гэтым «можа, нават скончыцца не скора» — і спатоленасьць жыцьцём, і сьвятло дзіцячага позірку!
Цікава адзначыць, што сэнсавая аснова і першага, і другога верша адна і тая ж — глыбокая ўнутраная ціша, інтуіцыя і відушчасьць, у якую, у адным выпадку, уводзіць паэта (і нас) сцэна згасаньня дня, а ў другім, — шапаткое і сьцішанае сьвятло даждлівага дня.
Але паэт не заўсёды бывае паэтам... А маўчаньне і ціша бываюць розныя.
«Засьцярога
Калі маўчыць душа, гібее розум наш,
Як дрэва без вады ці як вятрак без ветру.
Жыццё лічы на дні альбо на кіламетры —
Вакол цябе адно панылы антураж.
І ўсё, што словам ты не назавеш,
Маўчыць, як цішыня ці як вятрак без ветру,
І не даецца сэнс, нібы руцэ паветра.
Калі маўчыць душа...»
«Калі маўчыць душа, гібее розум наш». З пазытывісцкай ці постмадэрнісцкай пэрспэктывы вершы можна, канешне, складаць і без душы. (Прынамсі, шмат хто так і робіць). Бо яна, душа, — ня больш як сымулякр.
Але ў сыстэме каардынат аўтара, як і, дарэчы, у рэлігійнай, маўчаньне душы — выразная праява экзыстэнцыйнай адчужанасьці чалавека.
«І ўсё, што словам ты не назавеш,
Маўчыць, як цішыня ці як вятрак без ветру».
Такая "цішыня«—пустая: у ёй нічога не адбываецца і не адгукаецца. Мы ня чуем ў ёй і саміх сябе. І яшчэ адна надзвычай важная дэталь: «І не даецца сэнс, нібы руцэ паветра».
Што азначае гэты радок? І чаму маўчыць душа?
А азначае, што пры такім стане душы сапраўдная камунікацыя ўнутры нас немажлівая; яе каналы заблякаваныя. І мы ня чуем голасу нашага «я». Менавіта таму і «не даюцца сэнсы», бо належаць яны ня зьнешняму сьвету і не яго рэчам, а мне. Больш дакладна, — глыбейшым узроўням існаваньня чалавека, глыбейшым за тыя, на якіх адбываецца звычайнае лягічнае альбо, калі заўгодна, пазытывісцкае мысьленьне.
«Маўчаць» душа можа з розных прычынаў. Таму, што мы яшчэ, магчыма, не навучыліся слухаць яе. Альбо, наадварот, адмыслова ня хочам чуць. І ўцякаем ад яе. (Голас сумленьня, дарэчы, — гэта яе голас). Прычына можа быць і глыбока асабістая, — калі мы зьдзейсьнілі нейкі нядобры ўчынак. І нарэшце, маўчаць яна можа таму, што звычайна мы арыентаваныя вонкі і шукаем сябе там, дзе нас няма. І тады:
«Жыццё лічы на дні альбо на кіламетры —
Вакол цябе адно панылы антураж».
Гарызанталь — толькі адзін з абсягаў нашага жыцьця. Другі, больш важны, — вэртыкаль. І першыя два аналізаваныя вершы якраз і ёсьць яркім сьведчаньнем таго, дзе знаходзіцца сапраўдны дом чалавека і дзе ляжаць усе самыя важныя сэнсы нашага існаваньня.
Адзначу, дарэчы, што сапраўдная паэзія, і тым больш містыка, могуць падавацца звычайнаму чалавеку чымсьці «надуманым». Непатрэбнымі ілюзіямі, што месьцяцца ў галовах некаторых людзей. А вось рэальнасьць, маўляў, — гэта тое, што мы бачым, чуем, можам памацаць і пакласьці ў рот... Аднак я хачу зьвярнуць тут увагу папросту на тое, што перакрочваньне межаў відавочнага, прагматычнага і нібыта неаспрэчнага — альбо, як сказалі б філёзафы, пераадоленьне наіўнага рэалізму ўва ўспрыняцьці сьвету, — гэта яшчэ адна важная характарыстыка містыцызму і сапраўднай паэзіі.
І такая паэзія будзе заўсёды спрабаваць разгарнуць рух нашага «я» па вэртыкалі ўверх. Сьвятло сонца і зораў, вечаровае, начное неба, схаваныя сэнсы рэчаў, словаў, жыцьця і ўчынкаў, неабсяжнасьць прасторы, у якой нараджаецца пачуцьцё свабоды — усё гэты словы-азначэньні улюбёных тэмаў паэта.
«***
Неба хмаркамі парасло, як травой.
У прагаліне маладзік, расяны і тонкі
Адзінокую зорку пасе».
«***
Паяднай пачатак і канец,—
Азарацца памяці скляпенні,
Каб над імі сталі палымець,
Ясніцца мінулыя імгненні.
То не проста зноў пачаты бег,
То жыццё, адчутае прыкметай,
Як праз снежань адчуваеш снег,
Як праз промень адчуваеш лета».
І яшчэ два радкі і апошняя страфа з гэтага ж верша: у іх дэфінаваная незваротна неўміручая сутнасьць (альбо, як сказалі б раней, — дыялектыка) жыцьця:
«Плынь ракі, што сталася ільдом,
Контур голля на бязлістым дрэве.
(...)
Мы адчуць іх можам — не вярнуць,
З іх быццём даступна-недаступным,—
Іх, што ў дні аднолька жывуць —
У мінулым, сённяшнім, наступным».
І, нарэшце, фрагмэнт верша з амаль біблейным гучаньнем, які чымсьці нагадвае апакаліптычныя візіі Яна Багаслова:
«Тады я глянуў на зямлю,
Дзе засталіся чалавекі,
І зразумеў, як я люблю
Усё тыя ж поплавы і рэкі.
Што толькі міг —
і ўжо табе
Ні спадзявання, ні вяртання,
Што будзеш плакаць у журбе —
Без даравання, без адхлання...
Што я хацеў, што я хацеў,
Што за праява адбылася?..
Я сніў, што сам я адляцеў —
Душа ўзяла і засталася».
Бачнаму, эмпірычнаму сьвету, як і старому жывапісу, які ня ведаў перспектывы, ніколі не стае глыбіні. Але не стае толькі да таго моманту, пакуль мы не адкрыем і ня ўбачым яе ўнутры саміх сябе. Гэтая глыбіня — пэрспэктыва нашай нетутэйшасьці, Самасьці і Боскасьці.
Зразумела, што далёка ня ўсе паэты здатныя яе адчуваць. Але містычная паэзія ў беларускай літаратуры, безумоўна, ёсьць.
P.S. Аднаго разу, прыехаўшы дахаты, я запытаўся ў бацькі, ці ведае ен, што паэт Міхась Стральцоў са Слаўгарадчыны. «Так. З Сычына. Зь ягоным бацькам, ён там настаўнікам, даўно знаёмыя і сябруем», — адказаў ён.
А на роднай паэту рачулцы Галуба, якую ён згадаў у адным са сваіх вершаў, некалі стаяў хутар майго дзеда Юркі.
