(Вітальд Гамбровіч. Супраць паэтаў. Пераклад: Сяргей Прылуцкі)
Патас пазначанага тэкста — у сфальшаванасьці і фіктыўнасьці рыфмаванай паэзіі. «... Я стаю вось тут перад вамі і заяўляю, — піша Гамбровіч, — што мне вершы зусім не падабаюцца, больш за тое — наганяюць на мяне нуду».
«Ну і што», скажа чытач, «ці мала што каму не падабаецца?»
І будзе мець рацыю. Да таго ж, аргумэнты, якія выкарыстоўвае аўтар (тэкст быў напісаны ў 1951 г.), падаюцца сёньня наіўнымі і несур’ёзнымі.
Але тэкст усё ж цікавы спробай паглядзець на прыгожае пісьменства крытычна, хоць гэты погляд і абмежаваны паэзіяй.
Другі важны пункт эсэ — прызначэньне ці прыдатнасьць мастацтва. Гамбровіч піша: «У мастацтве, напэўна, ня можа быць важнейшага заданьня, чым акурат гэтае: выказваць сябе».
Але што азначае: «выказваць сябе»? І чаму менавіта гэта — заданьне для мастацтва? Хіба ў іншых сфэрах дзейнасьці — напрыклад, у спорце ці бізнэсе, — выказаць сябе нельга? Ці немагчыма? Што ёсьць такога ўнікальнага ў мастацтве, што дазваляе мне выказаць сябе ў ступені, магчыма, большай, чым у іншых сфэрах дзейнасьці?
Ніякіх канкрэтных ці разгорнутых адказаў на гэтыя пытаньні Гамбровіч не прапануе. Праўда, крыху далей піша: «Мы палка ўдасканальваем мастацтва, але ня надта пераймаемся пытаньнем, да якой ступені яно яшчэ захавала сувязь з намі. Мы песьцім Паэзію, не заўважаючы, што прыгожае неабавязкова павінна быць „да твару“».
Тут, як мінімум, дзьве важныя думкі. Першая: мастацтва мае быць чымсьці важным для нас. Гэта тое, што, хутчэй за ўсё, і меў на ўвазе Гамбровіч пад нявызначаным «выказваць сябе»: выказваючы сябе праз мастацкі твор, гэты твор мае нешта паведаміць мне (і, адпаведна, чытачу), сказаць нешта такое, чаго мы пра сябе яшчэ ня ведаем. Але што? Якога кшталту гэтая веда?
І другая думка — «прыгожае неабавязкова павінна быць „да твару“». То бок, прыгожае ня ёсьць (ці, лепш сказаць, ня можа быць) найвышэйшай меркай, мэтай і каштоўнасьцю мастацтва. У выбары паміж ім, прыгожым, і «праўдай жыцьця», мастацтва мае саступаць месца апошняй. Калі тое ня робіцца, творца ператвараецца ў звычайнага канфарміста, што ў выніку вядзе да дэградацыі самога мастацтва. Канфармізм, у сваю чаргу, спараджае «бясьсільле перад тварам рэчаіснасьці». А «чалавек, які ўцякае ад рэчаіснасьці, ужо ні ў чым не знаходзіць апірышча... становіцца забаўкай стыхій». І, нарэшце, уцякаючы ад рэчаіснасьці, творца няўхільна сасьлізгвае «ў прорву абсурду».
50-я гады мінулага стагодзьдзя ў Польшчы ды іншых краінах савецкага лягеру якраз і былі часамі мусовага ці добраахвотнага канфармізму (пра што Гамбровіч ведаў, хоць ад пачатку Другой усясьветнай вайны і жыў у эміграцыі). У нашыя дні вядзецца ўжо ня столькі пра канфармізм палітычны, колькі мастацкі. Вядзецца пра мастацтва і, у прыватнасьці, пра літаратуру: што яна ёсьць? Якая яе, як кажа Гамбровіч, «сувязь з намі»? І што яна адкрывае мне пра мяне ды іншых?
Спрабуючы зразумець прызначэньне мастацтва, Гамбровіч дадае яшчэ адзін важны элемэнт: яно, мастацтва, мае сказаць чалавеку, што ён — свабодны. Аўтар піша: «Існуюць два супрацьлеглыя віды гуманізму: першы, які можна назваць рэлігійным, намагаецца апусьціць чалавека на калені перад здабыткам чалавечай культуры, прымушае нас усхваляць і шанаваць, напрыклад, Музыку або Паэзію, або Дзяржаву, або Боства — тады як другая, больш свавольная плынь нашага духу, акурат намагаецца вярнуць чалавеку яго сувэрэнітэт і незалежнасьць ад гэтых Багоў і Муз, якія, урэшце, зьяўляюцца ягонымі, чалавечымі, стварэньнямі».
Калі гэтае выказваньне, зноў жа, разгледзець у кантэксьце культурніцкай сытуацыі мінулага стагодзьдзя, то відавочна, што Гамбровіч тут на баку індывідуалізму і сувэрэннасьці асобы — і, адпаведна, супраць таталітарных структур мысьленьня, паводзінаў і любых рытуальных дзеяньняў, зададзеных зьнешнімі, чужымі чалавеку сіламі.
І тады, сапраўды, адно з самых важных заданьняў мастацтва — культываваць сувэрэннасьць чалавечай асобы, яе суб’ектыўнасьць, што і ёсьць галоўным апірышчам любога самавыказваньня.
Але тут дазволю сабе дзьве крытычныя заўвагі.
Па-першае, ці ёсьць хоць якая патрэба «апускаць» чалавека на калені перад культурай і яе здабыткамі? Бо заданьне культуры якраз у тым і палягае, каб «выпрастоўваць» чалавека, гэта значыць, падымаць яго над самім сабой. Над тым, якім ён ёсьць, — да ўзроўню, якім ён можа стаць і быць. Культура тут — перадусім рух у кірунку ўнівэрсальных і, так бы мовіць, ідэальных каштоўнасьцяў чалавечага існаваньня, у якім мая індывідуальная свабода — гэта і свабода іншага чалавека.
А па-другое, індывідуалізм і сувэрэннасьць, хоць і ёсьць надзвычай важнымі складнікамі чалавечага існаваньня, падлягаюць, аднак, этычным абмежаваньням — прынамсі, у тых выпадках, калі яны закранаюць прастору свабоды і дзеяньня іншых людзей. Апошняе якраз і адбываецца, калі я імкнуся сьцвердзіць сваю індывідуальную свабоду (сувэрэннасьць) коштам іншых.
Менавіта таму заданьне для культуры (дый мастацтва, хоць і ў значна меншай ступені) трымаць гэты балянс «свабодаў»: маёй, індывідуальнай, і той, якая «належыць» іншым.
І самае апошняе. Тэрыторыю свабоды «дзеляць» міжсобку ня толькі культура і мастацтвы. Гэта таксама і тэрыторыя рэлігій і філязофіі, дзе пануе іншае разуменьне свабоды, і яно залежыць ад варыянту адказу на пытаньне: «А хто я?» ці «Кім я, насамрэч, ёсьць?». Аднак гэтая тэма ўжо ня мае непасрэднага дачыненьня да аналізаванага тэксту Гамбровіча. Зацемлю толькі, што спробы адказаць на згаданае пытаньне часам робяцца і ў прыгожым пісьменстве.
