(вершы ў прозе)
Таямнічыя пагады
О, мая Душа! Засяродзься ў сабе і не шукай больш загадак жыцьця пасярод сумятні, сыдзі ў Цішу.
Душы — гэта Таямнічыя й загадкавыя Пагады, чыя самота поўная сьветаў і дзіўных водгукаў.
У Таямнічых Пагадах адбываюцца дробныя, амаль непрыкметныя жэсты, але яны важнейшыя за тыя, што здаюцца нашаму розуму вялікімі. Гэтыя жэсты выклікаюцца самымі моцнымі жарсьцямі жыцьця і прадвяшчаюць штосьці вышэйшае.
Душа мая, уваходзь бяз боязі ў Боскую Пагаду, месячнае сьвятло за парогам праводзіць цябе цягам некалькіх крокаў; спыніся на яго мяжы і падумай пра ўсё, што ты бачыла, а пасьля пераступі мяжу й зрабі крок у поўную цемру, твае вочы хутка да яе прывыкнуць.
Таямнічая Пагада поўная пяшчотнай Гармоніі, і табе здасца, што ўсе твае адчуваньні патанаюць у бясконцым ап’яненьні.
Мае вочы асьлеплі, марна ўглядаючыся ў цёмнае сьвятло, таму зараз яны шукаюць сьвятла цемнаты.
Мае ногі стаміліся хадзіць па іншых сьцежках.
Хадзі, мая Душа, мы знайшлі яе: Ядвабная Сьцежка — адзіная, што вядзе ў Таямнічую Пагаду.
Але сьпярша паслухай:
Каб дайсьці да вялікай Пагады, твой лоб павінен зьбялець ад роздуму.
Твае вочы павінны зазьзяць пяшчотай.
Ты павінна закрыць вушы хусткай, каб ня чуць ніякага зьнешняга гуку, толькі салодкі нутраны сьпеў, падобны да таго начнога шуму, што чуваць у гарах.
Ты павінна палюбіць Прыроду з жарснай апантанасьцю і мусіш быць заўжды гатовай да найвялікшых зьдзіўленьняў.
Заўжды шукай ува ўсім праўдзівага сэнсу. Сэнсу дрэваў, ракі й агню, сэнсу гор і ночы, сэнсу зямлі й паветра, каханьня і болю.
Ты, мая Душа, мусіш уступіць у сувязь з душамі рэчаў, дайсьці да іхных вытокаў.
Укладзі ўва ўсё, мая душа, сваю ўтрапёнасьць і ўбачыш, колькі адкрыцьцяў цябе чакае.
Але няхай гэтая ўтрапёнасьць не турбуе твайго міру, будзь заўжды спакойнай, лунай у невыказнай асалодзе, поўная сьвятога захапленьня, як вялікія кветкі, што плаваюць на санцапёку пасярод спакойных азёр.
Мая Душа, шукай ядвабную сьцежку, што праходзіць у табе самой.
Шукай адасабленьня.
Як лёгка яго знайсьці, калі ты ўжо цяпер перакананая ў пустэчы ўсяго.
Як лёгка, калі ўсьведамляеш, што ніколі не дасягнеш абсалютнай паўнаты, прага якой і робіць цябе бязьмежнай.
Пакаштаваўшы ўсіх асалодаў і радасьцяў, ты спытаесься ў сябе: Ты задаволеная? І сама сабе з самых глыбіняў адкажаш: Яшчэ не.
Авалодаўшы ўсімі навукамі, ты спытаесься ў сябе: Ты задаволеная? І сама сабе адкажаш, поўная болю й расчараваньня: Яшчэ не.
Дасягнуўшы ўсіх жаданых посьпехаў, спраўдзіўшы ўсе свае мары ты спытаесься ў сябе: Ты задаволеная? І сама сабе адкажаш, роспачная й скрушная: Яшчэ не.
Яшчэ не. Нечага бракуе. Яшчэ не — і заўжды яшчэ не. Нішто ня здольнае зрабіць нас шчаснымі. Ніводныя абдымкі ня могуць назаўжды стрымаць нашых няпэўных памкненьняў, ніводнае каханьне ня можа аддзяліць нас ад сьвету настолькі, каб мы забыліся пра ўсё, ніводная вялікая і ўзьнёслая дзея ня вызваліць нас ад неспатольнага неспакою, і нашая галава, лежачы на любых грудзях, магчыма, будзе думаць пра іншыя грудзі.
Мы ня можам падоўжыць ніводнага меней-болей шчаснага імгненьня, а калі б маглі, то несумненна атрымалі б ад яго па твары бізуном нудоты.
Душа мая, калі ты хочаш дасягнуць паўнаты, шукай ядвабную сьцежку і ўвайдзі ў Таямнічую Пагаду.
Душа мая, калі ты хочаш дасягнуць паўнаты, занурыся ў сябе самую.
Сябар-самотнік
Мой сябар-самотнік, нешматслоўны чалавек з жэстыкуляцыяй мысьляра, усклікнуў:
Як вы ўсе добра ведаеце, я заўжды быў вялікі чужаніца, і сярод людзей нашмат мацней адчуваў сваю адзіноту.
Да глыбокай ночы я хаджу па сваёй спальні ў роздуме, занураны ў чароўныя мроі. Гэта адзіная часіна, калі мне не самотна.
Пасярод найвялікшых оргій, у таварыстве прыўкрасных жанчын я адчуваю сябе бязьмежна самотным.
І па тварах мужчын, якія танчаць з гэтымі красунямі, я бачу, што і яны адчуваюць сябе самотнымі.
Аднак пры сваім сьціплым ладзе жыцьця я здолеў захаваць свой дух маладым, а вось яны, хочучы падпаіць сваю самоту, дарэшты страцілі маладосьць і пазіраюць на мяне вачыма поўнымі настальгіі й прагнасьці, як вярблюды пасьля доўгага падарожжа пазіраюць на аазіс.
Я здолеў захаваць сваю юнацкасьць за мурам маўчаньня, а зь іх яна выпарылася, як з флякона парфумы, што застаўся адкрытым.
Таму, напэўна, яны і чырванеюць за тое, што ў свой час былі маладымі, і асуджаюць усе свае ўчорашнія нахабствы.
Я — адзінае дрэва, што здолела захаваць лісьце пасьля адцьвітаньня.
Але, нягледзячы ні на што, на людзях я глыбей адчуваю сваю адзіноту, і нават пасярод усьмешак і рэплік, што зьлятаюць з вуснаў прыўкрасных жанчын, я духам заўжды дзесьці далёка, заўжды адстаронены бадзяюся па нячутных і зыркіх краінах.
Вы, сябры мае, мяне разумееце. Але цябе мне надзвычай шкада, мой дружа-сатыр, бо ты ніколі не ажыцьцявіш сябе цалкам, ты заўжды будзеш прагнуць няіснай жанчыны.
Але ж калі мы ўрэшце пазбавімся вечнай неспатолі?
Маўклівы ўначы
Маўклівы крочыць праз ноч.
Роздум і Самота месячным водбліскам асьвятлілі ягоны лоб і нарадзілі бляск уваччу.
Маўклівы — гэта гімн ночы пасярод ночы.
З гонарам ён згарнуўся ў ракавіне сваіх думак, і нібы сама цемра робіцца сьвятлейшай ад яго, як ад маяка.
Ноч — ягоная сястра. Ён любіць арыстакратычную ноч і ненавідзіць буржуазны дзень, што робіць твары ружовымі й круглявымі, як грудзі сялянкі.
Старому паэту закарцела даць Маўкліваму настаўленьне: у Вас талент, але Вы збочылі са сьцежкі, сказаў ён. Маўклівы ўсьміхнуўся.
Ніхто Вас не разумее, сказаў стары паэт, і Маўклівы падумаў пра сваю вытанчанасьць, сваю цьмяную прагу цьмянага, убачыў жэсты таямнічых рэчаў і маленькіх душаў і ўсьміхнуўся. Разам з усьмешкай па ягоных вуснах прабегла спачуваньне.
Ягоная выкшталцонасьць заўжды ратавала яго ад усіх радаў, нават ад клапатлівых парадаў сяброў.
Ну і што, што мяне ніхто не разумее, думае Маўклівы, мае вочы з кожным днём зьзяюць усё ярчэй, і ноч мяне любіць.
І яшчэ: у цэнтры начной глыбіні я найглыбейшы.
О, азнакі, якія я засьпеў у табе, Ноч, сястра мая!
Ён падумаў пра наіўна-сур’ёзны твар старога паэта, сьвяшчэннаслужыцеля, што акурат цяпер сьпіць, прыкрыўшы свой фанабэрысты плеш ядвабнай шапачкай, і ўсьміхнуўся. Усьміхнуўся зь нязмушанасьцю паўнавартага чалавека.
Стары паэт любіць дзень, грубы й зіхоткі, як цыцка сялянкі.
А я люблю цябе, о Ноч, таму што ты — мой дух, і таму што я — твая сутнасьць.
Першыя запросіны сябрам
Ноч кліча нас. Хадземце, Сябры мае, блукаць па дарогах Ночы.
Яна ўвабралася ў свае найлепшыя зоры, як жанчына на першае спатканьне з каханым.
Сябры, хадземце ў Ноч. Нашто вы стамляеце свае ногі беганінай за абрыдлымі целамі прастытутак?
Хадземце ў Ноч. Яна таксама вялікая чараўніца і вабіць мой дух, нібы зьмяіныя вочы.
Хадзіце, Сябры, хай вашыя сэрцы ап’янеюць ад віна Ночы.
Хадзіце зірнуць на іншых людзей, якія ўначы нібы размаўляюць жэстамі, як нямыя.
Ноч дарэшты зчарнела, хадземце пройдземся па ейных лябірынтах.
Ядвабная Сьцежка
Ядвабная Сьцежка — тая, што вядзе за межы апошніх парогаў.
Яна — як вісячы мост на краі жыцьця. Мост над бясконцасьцю, над усім, што агарнулася таямніцай.
Яна — Цішыня.
Цішыня — гэта хтосьці нязьменны, хто назірае за ўсімі чалавечымі падзеямі моўчкі, азмрочаны, у позе статуі.
Гэта той, хто застаецца па-за. Гэта тое, чаго ніхто ня бачыць і чыё біцьцё адчуваюць толькі вялікія душы.
І тым ня менш, Цішыня — найважнейшае, бо гэта ў ёй ужо зараджаюцца ўсе агромністыя азарэньні будучыні.
Чаго магло ня быць
Дарагі Сэбаст’ян, ці думаў ты ўжо калі-небудзь пра тое, чаго магло ня быць?
— Некалькі разоў, але гэта была мімалётная, хуткая думка, што раставала, ледзь ушчыкнуўшы мой мозг, і я ніколі ня браўся яе аналізаваць.
— Паслухай што я скажу, Сэбаст’ян: аднаго вечара я трымаў дачушку на каленях, глядзеў у ейны тварык і слухаў ейнае мілае гергетаньне; я быў такі зачараваны, нібы ейныя словы былі кроплямі сьвежага духмянага дажджу, што напаўняў маю душу і занураў мяне ў цудадзейны экстаз.
Мой дух лунаў у бязьмежнай дабраславёнасьці, у невыказным харастве і быў да сьлёз удзячны ўсяму за ўсё, нават апошняй драбніцы.
Мае вочы сьлязіліся спакоем, зьзялі Богам, у маёй душы білася шчасьце.
І тады я падумаў, што гэтая чароўная істотка, якая выклікала ў мяне такі ўзьнёслы, нязвыкла велічны стан, магла ў свой час і не нарадзіцца.
Я падумаў, што тое, ці пераступіць яна парог дзьвярэй жыцьця, залежала ўсяго толькі ад капрызу чалавечай дзеі, і калі б усё выйшла іначай, то я несумненна пазбыўся б гэтага маленькага стварэньня, якое выклікае ў мяне цяпер такое замілаваньне; ці яна магла б быць іншай, а ня гэтай маёй дачушкай з тымі самымі яснымі вочкамі, з гэтым маленькім грацыёзным роцікам, з усімі гэтымі дасканалымі ці недасканалымі рысамі, якія я абагаўляю, бо яны — ейныя.
Я падумаў, што адна хвіліна — і ўсяго гэтага цуду магло й ня быць.
І яшчэ я падумаў, што калі б яе не было, то я б па ёй і не сумаваў, не адчуваў бы ў сэрцы нястачу ейнага існаваньня.
Тады я напісаў адну страфу, якую быў неяк вечарам прачытаў сябрам сярод іншых сваіх вершаў, і толькі адзін з слухачоў мяне прыпыніў і з сапраўднай апантанасьцю папрасіў паўтарыць яе яшчэ раз:
Сябры, ці давялося спачуваць вам
гаротнаму начному самагубцу,
што ўратаваўся лёсу выбрыкам дзівацкім?
Люблю дзяцей, якім ня стаў я бацькам...
Чаму я мусіў аб няўдачу спатыкнуцца?
Павер, Сэбаст’ян, я заўжды думаю пра тых, што грукаюцца ў нашыя дзьверы й знаходзяць іх замкнутымі.
Калі я буду стары
Маё сёньняшняе Я застанецца недзе ззаду, і я буду кімсьці іншым, застаўшыся тым самым.
Цягам некалькіх гадоў абнаўляюцца ўсе нашыя клеткі. Заўтра ў нас не застанецца нічога сёньняшняга. Але тады адкуль бяруцца людзі, якія заўжды думаюць і адчуваюць аднолькава?
Тыя ж ідэі, тыя ж эмоцыі, тыя ж упадабаньні, тыя ж схільнасьці.
Усё настолькі нязьменнае, што можна падумаць, быццам старыя клеткі перад сыходам навучаюць усім нашым звычкам новыя клеткі, якія зоймуць іхныя месцы.
О, чароўны цуд жыцьця!
Калі я буду стары, маё сэрца стомленае, а мае ногі надта кволыя для хады, як заплачуць мае вочы, убачыўшы прыход Вясны, што разьняволена распусьціцца ўва ўсёй сваёй пышнасьці!
Зь сівой галавой, угнутай да зямлі нібы пад цяжарам досьведу і паразы, я ўбачу, як перад маімі туманнымі вачыма праходзяць жвавыя спрытныя юнакі з расчуленымі і растрывожанымі сэрцамі ў пошуках каханьня.
Ах! Няма большай маркоты за адчуваньне, што юнацтва нас пакідае, працякае ў нас між рук, як вада між пальцаў.
Няма горшага болю, чым чуць усё далей а далей сьмех сонечнай маладосьці.
Як будзе пакутаваць сэрца, гледзячы, як міма праходзяць юныя красуні, поўнае папрокаў за сваю колішнюю нязграбную нерашучасьць.
О, пакута страчаных каханьняў і прамарнаваных пацалункаў!
Як заплача маё сэрца па ўсіх прыгожых жанчынах, што маглі быць маймі — і ня сталі, па ўсіх вуснах, якія я мог цалаваць — і не цалаваў, па ўсіх чароўных вачах, у якія я мог глядзець — і не паглядзеў, па ўсіх пяшчотных галасах, якія я мог слухаць — і ня слухаў!
Я падумаю тады пра ўсіх тых, хто любіў і не любіў мяне, і хто мяне нават ня ведаў.
І падумаю, што маё жыцьцё магло быць нашмат прыгажэйшым, больш насычаным, што я мог пакаштаваць многае з таго, чаго не пакаштаваў, асьвятліць многія не асьветленыя мною жыцьці.
А калі б я ўведаў усё тое, па чым цяпер плачу, то ўсё адно плакаў бы, напэўна, па тым, што ведаю цяпер і што засталося б няўведаным.
Чаму я ў той вечар збочыў з дарогі?
Чаму тады й тады сышоў зь цягніка на той і той станцыі?
Чаму ня ехаў далей? Чаму?
О, доўгі бездапаможны боль праз усё тое, што ня стала маім, хоць і магло ім стаць!
О, агромністы смутак па імгненьнях, калі я стаяў на парозе ажыцьцяўленьня нейкага пляну, якога ўрэшце так і не ажыцьцявіў!
Найвышэйшыя моманты, што патанулі ў патаемным і ніколі больш мяне не напаткаюць!
Скажы, сэрца, што ты адчуеш, калі ўбачыш перад сабою жанчын, якія кахалі цябе і якіх ты кахала?
Ці адчуеш, як у жылах аджывае твая мінуўшчына, і ці вернецца тваім вачам пяшчотнае зьзяньне хлапецтва?
Наколькі ж азмрочыць цябе сьветлая радасьць тых, хто займае пакінутае табой месца, адчувае ўзьнёслае каханьне, якое ты адчувала калісьці, аплаквае боль, які аплаквала ты, церпіць ад шчаснага неспакою, ад якога і ты цярпела, цешыцца з трымценьня, якое цешыла і цябе!
Сьвету не абыходзіць пакута, якую ты адчуваеш з набліжэньнем абсалютнай нерушы.
Жыцьцё заўжды роўнае сабе, як паверхня рэк, чые хвалі аддаляюцца ў кірунку мора, але на іхным месцы перад вачыма зьяўляюцца такія ж хвалі, што робяць паверхню нязьменнай.
Клянуся, сэрца, што калі я буду стары, я ня буду саромецца тваіх прыўкрасных дзёрзкасьцяў, пяшчотных вар’яцтваў, салодкага мёду каханьняў тваёй юначай пары.
Калі ў старасьці я зірну ў люстэрка, я ня ўбачу там свайго сёньняшняга твару.
Агонь маіх вачэй і чуйнасьць маіх вуснаў будуць мёртвыя.
У твары будзе бачны сьлед цьмянага неспакою, і паводле вачэй стане ясна, што яны не знайшлі таго, чаго так прагнула мая маладосьць.
Маё сёньняшняе Я застанецца недзе ззаду, і я буду кімсьці іншым, застаўшыся тым самым.
Першы чалавек, які ўбачыў сьмерць
Падумай, сэрца, пра першага чалавека, які засьведчыў факт сьмерці.
Што мог адчуваць той, хто першым ясна ўсьвядоміў, што сьмерць ёсьць агульначалавечым конам?
Боль, панічны жах?
Натуральна, іншыя ўжо зафіксавалі сьмерць, убачыўшы, як людзі застаюцца бязвольныя, нямыя, нерухомыя, нібы ўпадаюць у доўгі сон, цягам якога раскладаюцца іхныя целы. Але гэтыя іншыя ня думалі, што ім таксама давядзецца памерці.
Якое бясконцае й жудаснае расчараваньне мусіў адчуць у душы той чалавек, калі ўбачыў, як у ягоных мазгах узыходзіць яснае перакананьне ў немінучасьці канца!
А можа, ён адчуў скрушную роспач?
Убачыўшы памерлага, ён лягічна падумаў, што той заснуў, а калі ня здолеў яго пабудзіць, палічыў, што той наўмысна прыкідваецца, быццам сьпіць.
Аднак, заўважыўшы, што жарт надта зацягнуўся, ён ня мог не адчуць жудаснай зьбянтэжанасьці.
Няма сумневу, што той чалавек, поўны страху й цікаўнасьці, штодня вяртаўся да цела свайго суродзіча, нерухома распластанага на зямлі, і ўпотайкі за ім назіраў.
Як ён чакаў найменшага руху мёртвага цела, найменшага намёку на жэст!
Пакуль урэшце ягоная надзея не памерла, скалечаная забыцьцём.
Пасьля гэтага той чалавек, найвялікшы геній свайго часу, імя якога не захавалася, падумаў: мы ўсе павінны памерці.
Магчыма, адчуты ім страх сьмерці, непраглядная змрочная таямніца, убачаная ім на тым баку жыцьця, сталі чыньнікамі, зь якіх узьніклі Бог і «той» сьвет.
Гэты чалавек вынайшаў Бога. Ягоная боязь, поўная забабонаў, стварыла тагасьветчыну.
Дык як вы хочаце, сёньняшнія філёзафы, каб чалавек не любіў Бога, калі той быў ягоным першым суцяшэньнем у найвялікшай пакуце?
Страх таго чалавека перад сьмерцю, поўны смутку, па-ранейшаму вібруе ўва ўсіх людзях, як электрычная хваля, што шырыцца ў часе.
Гэта абсурдны, нелягічны страх, і ўсё ж як плача нашае роспачнае сэрца штораз, калі мы думаем, што аднойчы пакінем жыцьцё, гэты зьбег дробных падзей, такі прыемны для нас!
Уява таго, што мы адчуваем сябе мёртвымі, выклікае ў нас безнадзейнае трымценьне.
Але ж мы ня будзем адчуваць сябе!
Мы безнадзейна трымцім перад таямніцай, у якой апынемся.
Але мы не апынемся!
Уся нашая пакута паходзіць з таго, што мы падаўжаем існаваньне нашага Я за межы жыцьця.
Як бачыце, увесь наш боль паходзіць з абсалютнага браку лёгікі.
Нашто баяцца й трымцець перад тагасьветным, калі нябыт пасьля сьмерці аднолькавы зь нябытам да нараджэньня?
Мы ўжо прайшлі адным нябытам перад тым, як прыйсьці ў сьвет.
Мы былі ў Нішто і нават гэтага не заўважылі. Іншымі словамі, не былі.
Гэтак жа мы не заўважым, калі ў Нішто вернемся.
Таму абсурдна пакутаваць ад уявы небыцьця, як што тады мы ня будзем ні адчуваць, ні пакутаваць. Нас ня будзе.
Апроч гэтага, ці ня ёсьць нашае ўласнае жыцьцё несупыннай пасьлядоўнасьцю сьмерцяў?
Кожны момант, кожнае імгненьне, якое сыходзіць разам з усімі яму адпаведнымі пачуцьцямі і падзеямі, ці ня ёсьць праўдзівай сьмерцю?
А мы й не заўважаем.
Мы паміраем у кожны з гэтых момантаў. Сыходзім разам зь імі. Ніводны зь іх ня прыйдзе зноў. Гэта як шэраг непаўторных карцін, арыгіналаў, што падаюць і разьбіваюцца ўшчэнт.
Гэта доўгая чарада сьмерцяў.
Але навошта ты столькі разважаеш, сэрца, калі я адчуваю, што чым больш ты заглыбляесься ў думку пра сьмерць, тым болей плачаш па няўлоўнасьці жыцьця, якое гэтак марнуеш?
Няўжо ты спрабуеш падмануць сябе таксама, як дзіця, што рукамі маніцца разагнаць цені?
1913 — 1916 гг.
