Пасьля таго, як апала вада “субвэрсіўнага пісьма”, гэтага капрызу багемы, акаём запоўніўся ўсё больш пагрозьлівым шкрабаньнем пёраў. Пры гэтым не здаецца такім ужо немагчымым, каб пісьмо, зусім неабавязкова ў рамках залішне валюнтарысцкіх праграм-маніфэстаў, было ня проста гульнёй, а гульнёй з пэўнай “стаўкай”. Ня выключана нават, што такая “стаўка” дапаможа вызначыць месца спатканьня, на якое магло б скіравацца як мага болей жывых энэргій эпохі (ці адной генэрацыі).
*
Паэтычнае маўленьне ёсьць самай свабоднай, самай цэласнай, іншымі словамі, самай праўдзівай формай мысьленьня. Адначасова яно ёсьць пошукам “нявіннасьці” мовы і схаваных таямніц нашага мэнтальнага жыцьця; канчатковая мэта паэтычнага выказваньня – абнаўленьне і паглыбленьне нашай камунікацыі зь іншымі, у сэнсе як мага большай аўтэнтычнасьці й як мага большай паўнаты. Пісьмо (як і маляваньне, стварэньне аб’ектаў, гýльні...) перадусім служыць нам у якасьці сэйсмографа, прызначэньне якога – падаваць таму, хто піша, больш поўны і дакладны вобраз сябе і сьвету. У выглядзе сканцэнтраваных формул пісьмо зьяўляе нам невядомыя факты і магчымасьці рэальнасьці, стварае абрысы яшчэ не адкрытай праўды, якая ёсьць ня столькі завершаным пазнаньнем, колькі унікальным шансам: праўдай, якую можна здабыць. Гэтую сваю здольнасьць да адкрыцьцяў паэзія – на аснове самых розных прыёмаў, якія служаць ёй трамплінам, – выяўляе толькі тады, калі яна сама ёсьць прыгодай і рызыкай, калі ўяўленьне спантанна адкрываецца само сабе, і перадусім тады, калі яна трымаецца на адлегласьці ад усіх пабочных амбіцый.
Патрабаваньне спантаннасьці азначае перадусім тое, што паэзія выносіць на паверхню нашае “глыбіннае” мысьленьне дзеля таго, каб актуалізаваць і “матэрыялізаваць” сам яго рух. Натхняльную сілу паэзіі вызначаюць імпэт і адвага паэтычнага паведамленьня (якое ня ёсьць усяго толькі пераказам загадзя дадзеных зьместаў), чыста “энэргетычны” аспэкт яго мэтамарфозаў, – гэтая натхняльная сіла і пасоўвае нас далей. Зрэшты, рух самой мовы ёсьць неад’емнай часткай любога зьместу, які бяз мовы застаўся б толькі віртуальным; у канчатковым выніку, кожны “сэнс” ёсьць толькі перамяшчэньнем адной й той жа чалавечай жадобы, якая імкнецца да самаабнаўленьня. Падобным чынам, чакаючы ад паэзіі выяўленьня “таямніцы быцьця”, мы не спадзяемся, што нам урэшце ўдасца гэтую таямніцу разьвязаць; мы маем надзею толькі на тое, што паэзія надзеліць гэтую таямніцу новай актуальнасьцю й ажывіць яе кругаварот (ня тое каб спробы разьвязаньня пагражалі зьнішчэньнем таямніцы: наадварот, кожная такая спроба асуджаная на паразу).
*
І ўсё ж вартасьць верша супадае зь яго “адкрыцьцёвасьцю”; адзіная прыгажосьць, якую мы можам прызнаць за вершам, – гэта прыгажосьць, уласьцівая вольнаму блуканьню; у адваротным выпадку верш захрасьне ў пастцы эстэтызму і рытарычных практыкаваньняў на зададзеную тэму. У гэтым сэнсе заклятымі ворагамі паэзіі ёсьць як усякая думка пра дасканаласьць, так і памкненьне аўтара заняць нейкую, хай сабе нават нэгатыўную пазыцыю ў дачыненьні да “спэктаклю” культуры. Верш, які варты звацца вершам, ня можа быць адрасаваны публіцы – а толькі асобным людзям, ці то знаёмым, ці то тым, якія – спадзяваймася – яшчэ толькі зьявяцца: усім тым, ад каго мы чакаем, што яны, уступіўшы з аўтарам у дыялёг, перададуць далей «па коле» таямніцу і ўспрымуць ягоныя вершы як асабісты заклік даць паэзіі працяг у рэальнай прасторы сваіх жыцьцяў. Пішучы, мы спрабуем усталяваць толькі першае зьвяно ў ланцугу інтымных паведамленьняў.
Істотнейшую ролю за каханьне грае ў паэзіі сяброўства; яно – адна з крыніц і адна з мэтаў паэзіі, у тым сэнсе, што заахвочваньнем сяброўства паэзія спрыяе яго ўмацаваньню і ўдакладненьню. Падобным чынам, верш выяўляе сваю адкрыцьцёвую вартасьць перадусім у дачыненьні да людзей «прыватнага кола», да якога ён зьвяртаецца – ці ўтварэньню якога дапамагае. Сваю здольнасьць узбагаціць агульначалавечыя выразовыя сродкі верш найлепш пацьвердзіць тым, што ажывіць «палымяны» абмен між індывідамі і ўзбагаціць іхную суб'ектыўнасьць. У крайнім выпадку дастаткова, каб паэт пераняў чужыя адкрыцьці і разьвіў іх па-свойму або скарыстаў іх у рэальных сытуацыях. Гэтак, калі творчасьць Ёзэфа Бойса для нас сёньня мае большую значнасьць за творы Ляма ці Матты, то і перад ёю мы здольныя аддаць час ад часу перавагу карціне забытага мастака, прыкладам, Фуртуня ці Малкіна. Пры пэўных абставінах нават букет красак, намаляваны нашым кансьержам (гэтым старым назолам), можа засьціць нам усе шэдэўры.
*
Такім чынам, дэманстрацыя на канкрэтным прыкладзе агульначалавечых праблем, якая ёсьць падмуркам кожнага пасьпяховага мастацкага «нумару», абсалютна супрацьлеглая мэтам, якія мы сабе ставім (прынамсі «на паверхні»). «Рэнэгацкія» мастацкія праявы, скіраваныя на крытыку самога мастацтва (напрыклад, пераважная частка т. зв. канцэптуалізму) ёсьць, само сабою, такімі ж спрэчнымі, як і ўсякія іншыя: перасягнуць рамкі «спэктаклю» мы зможам толькі тады, калі прымусім яго ўласныя сродкі служыць жыцьцю і сапраўднаму ўзаемаабмену – а не тады, калі дамо «відовішчу» бясконца перажоўваць яго ўласную нікчэмнасьць. Пры ўсіх намогах мы, безумоўна, ня зможам заўжды трымацца на слушным баку мяжы і цалкам убараніцца ў пісьме ці дзеяньні ад павярхоўнай жэстыкуляцыі. Тым ня менш, мы прынамсі пазьбегнем асабліва яўных пастак, а менавіта – пасткі наўмыснасьці (хай нават так тонка адцененай, як на карцінах Жака Манары) і пасткі «гожапісу», гэтай неўміручай хваробы.
Насуперак ударам, якія авангард нанёс літаратурнаму «гожапісьменству», сёньня яно маецца лепей чым калі дагэтуль. Новая раса аўтараў, сапраўдных тэхнакратаў пісьма, народжаных нудотай аседлай цывілізацыі, дзе само жыцьцё чым далей тым болей адыгрываецца толькі на словах, у ідэях і вобразах, нядаўна давяла да параксізму культ «тэксту» і «слова дзеля слова», у якім пад прыкрыцьцем спрэчнай пісьменьніцкай асалоды трыюмфуе найгоршы маньерызм. Ад Іва Навара да Жака Дзюпэна, мова да блявоты кусае сябе за хвост, пракручваецца сама ў сабе з ахвотай добра змазанага мэханізму, які зноў і зноў рэканструюе той самы пазл, дзе гульня са словамі й сынтаксісам, спрытна пралічаныя глісандо сэнсу й інтанацыі, а яшчэ гладзенькае й стэрыльнае абсмоктваньне ўсё тых жа ўсеахопных поймаў – “цела”, “сьмерць” або “траўма”, – служаць толькі патрэбам невясёлай сымуляцыі незваротна прамінулага сьвята. Мы не імкнемся замяніць гэты пэрфэкцыянізм наўмысна дэфэктным пісьмом – яно было б ня менш штучным за “гожапіс”; мы ставім супраць яго прынцыпова функцыянальнае выкарыстаньне мовы – якую б думку яна ні несла, лірычную ці поймавую, – і рашучае адмаўленьне любых спроб вярнуць былую вартасьць “пісьму дзеля пісьма”.
*
Мы недаравальна абмежавалі б шчодрую ад прыроды паэзію, калі б рэдукавалі яе вартасьць на субвэрсіўнасьць; “крытычную функцыю” паэзія можа выконваць сэкундарна, тады як яе першасны імпэт паходзіць з таго, што яна гарнецца да жыцьця, творча разьвівае думкі і адчуваньні. Паэзія ператварае ў паведамленьне самыя фізычныя жыцьцёвыя зрухі, яна ёсьць перадусім пошукам – і пацьверджаньнем – нашай прысутнасьці ў сьвеце ў “як мага паўнейшым” сэнсе гэтага слова. Толькі потым, – у той ступені, у якой увасобленыя паэзіяй пазытыўныя вартасьці (незалежнасьць духу, стваральнасьць, сапраўднае паразуменьне), кантрастуюць з паноўным адчужэньнем і пасрэднасьцю, – можа выявіцца і “апазыцыйны” аспэкт паэзіі. Брэтон і Элюар сыходзілі з Поля Валеры і ягонага вызначэньня паэзіі як “энэргіі, выдаткаванай у адказ існаму” – гэтую фразу яны лічылі неабходным замяніць на адваротную, пра “энэргію, якая адмаўляецца даваць адказ існаму”. Нам трэба вярнуцца да першапачатковага выказваньня Валеры і прыняць яго за сваё.
Паэзія не павінна дбаць ні пра што апроч сваёй аўтэнтычнасьці, рэшта прыкладзецца сама. Бурыць трэба шляхам стварэньня, а не наадварот. Найлепшы (калі не адзіны) спосаб дасягнуць сапраўднай субвэрсіўнасьці палягае ў давядзеньні да крайнасьці нашага сапраўднага мысьленьня й нашай адвагі гаварыць (іменаваць), няспынна пасоўваючы гэтак межы нявыказанага, недакладна вызначанага і неўсьвядомленага. Нам ёсьць чым заняцца апроч марнаваньня высілкаў агульнымі доказамі вылегчанасьці мовы й звычайных спосабаў мысьленьня. Ужо цяпер мы здольныя замяніць іх рэальнейшай мовай і паведамленьнямі, пракласьці між сабою й сваімі сябрамі паралельную інфармацыйную сетку, дзе будуць дзейнічаць толькі знакі, адпаведныя самым інтымным – а значыць, і самым сапраўдным – формам, якія набывае рэчаіснасьць.
*
Неабходна зноў паўтарыць: калі паэзія адкрывае, то ня столькі таму, што аддаляецца ад наяўна дадзенага нам сьвету, колькі таму, што дасьледуе яго больш глыбінна, зьяўляючы яго неадкрытыя або выціснутыя аспэкты. У гэтым сэнсе вобласьцю паэзіі за межамі несьвядомага ёсьць проста вобразнасьць ува ўсіх яе формах, ад самых фрывольных «гульлівых» вынаходак да сапраўдных падарожжаў у глыбіні ночы, – прычым паміж гэтымі формамі няма ніякай прынцыповай розьніцы: у сьвеце, дзе пануе адчужэньне, кожны па-сапраўднаму натхнёны жэст або ўчынак ёсьць аднолькава вызваленчым.
Пры гэтым выклікае ўсё большыя сумневы памкненьне зводзіць паэзію да маўленьня ў вобразах. Так, на характэрнай для паэтычнага вобразу сутычцы (узаемапранікненьні) дзьвюх ці некалькіх неаднародных зьяваў заснаваны сам прынцып творчага мысьленьня – аднак гэтае мысьленьне рызыкуе застыць, калі практыкаваць прынцып дзеля самога прынцыпу. Паэт – не вытворца прыгожых кляйнотаў, ані сучасных, ані антыкварных; вобраз выгадны яму як пэўны скарот, пры гэтым дастаткова, калі паэт будзе выказваць свае ўявы, навязьлівыя ідэі й развагі ў як мага больш разьвітай і «адкрытай» форме. Паэзія, як найвышэйшы кшталт успрыняцьця й вольнага дасьледаваньня сьвету, будзе прысутная ў такіх выказваньнях тым болей, чым меней будзе мэтаю сама па сабе. На шляху да «голай» рэальнасьці паэтычная думка – якая няспынна вяртаецца ў рэальнасьць і зноў зь яе паўстае, як і паэтычнае дзеяньне, – сутыкаецца з вобразам толькі як з адной з магчымасьцяў, з крайнім момантам натуральнага руху (дыханьня), пасярэдніцтвам якога паэзія ўплывае на зьмены рэчаў і які можа нечакана згусьціцца ў вобраз.
Адначасова, паэтычнае адкрыцьцё («ілюмінацыя») мае значэньне толькі тады, калі яно скіраванае на ажыцьцяўленьне ў штодзённасьці. Усякая неадпаведнасьць між паэтавым мэсыджам і ягоным жыцьцёвым стылем падлаўляе паэта на няшчырасьці выразу, і яго вартасьць сыходзіць на нішто, якою б агромністай яна ні здавалася. Перш чым увасобіцца ў фактах жыцьця, пэўныя «сымбалічныя» выклікі верша могуць прайсьці рознымі, часта аддаленымі адна ад адной сьцежкамі, праўдзівасьць якіх варта правяраць вельмі абачліва. Ажыцьцяўленьне паэзіі, якое я маю на ўвазе, палягае ня столькі ў ліхаманкавых імправізацыях, колькі ў цярплівым і сыстэматычным будаваньні ўласнага «я» (разам зь яго адносінамі да іншых), у якім бяруць аднолькавы ўдзел сьвядомасьць і несьвядомасьць, «трызьненьне» і адчуваньне рэальнасьці, цяжар целаў і лёгкасьць духу. Не забывайма пры гэтым, што мэтай ёсьць вярнуць сьвету хутчэй сьвежасьць, чым страчаную праўду; не разблытаць таямніцу, а разьвіць яе й перадаць наступнаму. У гэтым сэнсе, працяг верша ў выглядзе таропкага ўчынку ёсьць усё ж больш прымальным, чым адваротная крайнасьць: залішне цярплівая дэшыфроўка паэтычных «азнакаў», якая ўрэшце робіць любы ўчынак немагчымым. Усякае занадта асьцярожнае памкненьне ўвесьці паэзію ў адпаведнасьць з жыцьцём рызыкуе застацца абяцанкай-цацанкай.
*
Сон надалей застаецца адной з крыніц усякай «натуральнай» паэзіі – як і кіно. Сон і кіно з часоў зьяўленьня апошняга дапаўняюць адно аднаго, нават ня могуць адно без аднога: хто не зважае на адну з гэтых зьяваў, аб'ектыўна робіцца й не-прыяцелем другой – то бок проста непрыяцелем. Вядома ж, іхнае значэньне ня толькі ў тым, што абое ёсьць формамі відовішча; як сон, так і кіно набываюць паўнату сэнсу толькі з пэрспэктывы шпацыра (або падарожжа наагул) – абое мусяць быць адмысловымі спосабамі падарожжа,
«або іх ня будзе зусім».
*
У сваёй вялікадушнасьці й «шчодрасьці», якую паэзія захоўвае і ў самых змрочных сваіх праявах, яна а прыёры не трывае ніякага маральнага абмежаваньня, – у тым ліку таго, якое Брэтон сфармуляваў у сваім «Узыходзячым знаку». Аднак лічыць, што пасьля скону авангарду можна забыць пра ўсякую патрабавальнасьць, было б наіўна. Ужо таму, што паэзія імкнецца да дакладнасьці (хутчэй чым да справядлівасьці), яна па-ранейшаму неспалучальная з усімі кшталтамі карупцыі – пра гэта варта памятаць тым больш, што цяпер мы адказваем толькі самі перад сабой.
*
Паэзія як спазнаньне і сьмех. Сьмяяцца з усіх тыпаў пазнаньня, каб тым лепей спазнаць непасрэдную, спракаветную праўду штодзённага кантакту з рэчамі; несупынна бурыць любую ўсталяваную герархію ведаў і каштоўнасьцяў, каб у кожны дадзены момант падмяняць іх іншымі, абгрунтаванымі выключна нашай уласнай прысутнасьцю і ўважлівасьцю да сьвету.
Пазнаньне ёсьць дзеяньне, паэзія – толькі іншая назва крайняй формы гумару.
Наведваць сьвет удзень, а ўначы сьмяяцца з сваіх адведак.
