(урывак з аповесьці «Безназоўная»)
Ужо цэлае стагодзьдзе Хафіз бадзяўся, вяртаючыся з другога канца сьвету, таму што любіў хадзіць пешкі адзін і завітваў ува ўсе куткі: не было такога каменьчыка, не было такога дрэва, што не прыносілі б яму новае спазнаньне. У яго не было ні гароду, ні лецішча, ён меў толькі кій і торбу, а дом ягоны быў там, дзе ён акурат сядзеў. Пры гэтым майстар Лю заўжды ведаў, дзе цяпер знаходзіцца Хафіз, і калі той ужо набліжаўся да нашага астраўка, сам спусьціўся са сваёй гары і заклікаў моладзь на беразе падрыхтаваць вандроўніку належна ўрачыстую сустрэчу. Бо калі два мудрацы гады ў рады сустракаюцца, гэта сьвята для ўсіх жывых істот. Што ўсе разумелі. Астраўляне тут жа кінулі сваю недаробленую працу, недачытаныя вершы, недамаляваныя карціны і нават недапрыбранае жытло, і зараз жа ўзяліся за падрыхтоўку.
У той дзень, калі чакаўся прыход сьвятога паломніка, майстар Лю сам выйшаў сустракаць Хафіза. Яны рытуальна прывіталіся пасярод бамбукавага гайку, але надалей толькі ўсьміхаліся і маўчалі.
Толькі калі яны дайшлі на месца ўрачыстасьці і прыселі ў адасобленым кутку каля цяпельца, раскладзенага наўмысна для іх, выпілі па першым келіху і зьелі па першым кавалку хлеба, тады майстар Лю спытаўся:
«Ойча Хафізе, што ты бачыў на сваёй дарозе?»
«Красу», адказаў Хафіз спакойна і радасна.
«Новую красу?»
«Нязьменна новую красу».
«Няўжо сьвет па-ранейшаму такі ж малады, як у старыя часы?»
«Яшчэ маладзейшы, мой Майстру».
«А можа, ойча Хафізе, як паямо і пап’ём, апавядзеш пра сваю вандроўку тутэйшым жыхарам, якія так даўго безь цябе сумавалі? Яны ж яшчэ не былі на краі сьвету!»
«Мой Майстру», адказаў з усьмешкай Хафіз, «а ты тут нашто? Ты лепей за мяне апавядаеш, я ж толькі стары блазнаваты невук, які ўжо развучыўся чытаць і пісаць».
«Вось бачыш», сказаў майстар Лю, «а мне яшчэ не ўдалося развучыцца. Шмат лішняга яшчэ засьмечвае маю галаву. Дый які зь мяне апавядальнік. А вось ты ўвесь час гаворыш, размаўляеш зь ветрам, морам і цэлым сьветам, і з вуснаў тваіх несупынна ліецца лагодная навіна. Ты лепш за мяне здолееш апавесьці, а гэта тут на Шчасных Астраўках час ад часу ўсім неабходна ня меней, як сьвінчуку пачухаць сьпіну».
«Ты пэўны, Майстру?»
«Ну прынамсі не зашкодзіць. А то яны тут не надзівяцца з нас, двух непрыдатных старых, як гэта мы жывём, нібы тыя птушкі, якіх госпад бог дарма жывіць. Усе маюць нейкую працу, а мы не».
«Малайцы!», сказаў Хафіз. «Працаваць — гэта ж само па сабе такое хараство! Для людзей праца — што корм для іншай божай жывёлы».
«Бяз працы ў жываце баліць», падтрымаў майстар Лю, «пра сумятню ў думках ня кажучы. Але ж часам і найлепшых з нас напаткае няшчасьце. А. і Б. ўжо ня з намі».
«Я гэта ўжо чуў, хвалі мне паведамілі», схіліў галаву Хафіз. «А гэта ж былі мае дабрадзеі».
«Я ведаю, ойча, што твае дабрадзеі — і кветкі, якія ты нюхаеш, і птушкі, да якіх ты прыслухоўваесься, але ж А. і Б. ты любіў асабліва. Прамоў тады сёньня дзеля іх».
«Тады я прамоўлю і ад твайго імя, мой Майстру, а часткова і тваймі словамі, бо мае словы нетрывалыя, дрыготкія і зьнікомыя, як водары. А вось твае важкія й падаюць на самае дно».
Мудрацы з усьмешкай пакланіліся адзін аднаму і дружна ўзяліся за ежу й пітво. Майстар Лю дагаджаў чэраву як сьлед, а вось айца Хафіза мусіў час ад часу сьцёбнуць па вачах галінкай, бо ад несупыннага зьяўленьня красы паэтава рука штохвіліны запынялася, не данёсшы кавалку да рота. Паціху пачынала дзьмуць вечаровым халадком.
Урэшце з надыходам ночы ўсе прысутныя неяк міжволі ўселіся вакол двух дзядоў. Іхнае цяпельца засталося гарэць на ўзьбярэжжы апошняе, але вылучала зыркае зьзяньне. Стары даос лёг наўзнак у пясок, прыкрыў твар саламяным брылём і лёгка штурхануў Хафіза вялікім пальцам нагі.
«Я вандрую дзеля таго, каб абвяшчаць: адбылося нешта дзівоснае і непаўторнае!
У свой час адбылася адна дзівосная і непаўторная штука: узьнік сьвет.
Сьвет, гэта сусьвет, усё-сьвет: усё.
І я іду а іду, і абвяшчаю: нешта дзівоснае і непаўторнае адбываецца і будзе адбывацца далей.
Ці знойдзе свой сэнс кветка, што красуе на дне найглыбейшага акіяну, дзе яе не відаць вокам?
Ня ведаю. Ня ведаю, ці знойдзе, і ня ведаю, ці мае яна сэнс наагул. Ці ёсьць у яе свая мэта, сваё давяршэньне? Ах — як гэта неістотна!
Чаму нейкая рэч ці працэс, якія ня маюць ніякага сэнсу, мэты і давяршэньня, мусяць праз гэта быць бескаштоўныя?
Яны вельмі каштоўныя, бо яны дзівосныя і непаўторныя, і менавіта таму, што яны непаўторныя, яны — неацэнныя.
У іхнай дзівоснасьці — іхная немінучая краса і каштоўнасьць.
А наш удзел у гэтым, нашая «пры гэтым пры-сутнасьць» ёсьць тое, што мае сэнс і што ідзе ў залік. Усьвядоміць — уведаць, — што мы прысутнічаем пры чымсьці і знаходзімся ў чымсьці дзівосным і непаўторным, азначае дапяць да засваеньня і разуменьня нашай уласнай каштоўнасьці. Нашай вартасьці, нашага значэньня, нашага прызначэньня. Дзівоснае і непаўторнае вартае ўвагі і любові менавіта таму, што яно такое. Перажываць гэтае дзівоснае і непаўторнае, далучыцца да яго, назіраць за ім і чакаць яго далейшае дзівоснае і непаўторнае разьвіцьцё — у гэтым высокая, найвышэйшая магчымая годнасьць. Бо ўжо сваім далучэньнем мы яго су-ствараем, сваім простым сузіраньнем і чаканьнем зь ім супрацоўнічаем. Бяз нас, далучаных да яго сузіральнікаў і чакальнікаў, гэтае дзіва і гэтая непаўторнасьць страцілі б свой самы чароўны водар. Гэтае непаўторнае дзіва не прызначанае для нас, яно існуе само для сябе, але бяз нас яно было б як кветка на дне глыбокага акіяну, што нікога ня зробіць шчасьлівым і нікому не паведаміць пра сваю красу. Дзівоснае і непаўторнае да краёў напоўненае здольнасьцю надзяляць шчасьцем і красою. Шчасьця і красы няма нідзе па-за дзівосным і непаўторным. Можна бадай нават сказаць, што само ўспрыманьне гэтага шчасьця і гэтай красы ёсьць мэтай і давяршэньнем дзівоснага і непаўторнага, бо нідзе па-за імі самімі іхнай мэты ані іхнага давяршэньня няма і быць ня можа.
Я блукаю, каб пашыраць вестку: адбылося нешта вялікае. Узьнікла быцьцё. І нешта вялікае яшчэ толькі адбудзецца. Быцьцё ня мае загадзя дадзенай мэты і давяршэньня, яны ўтвараюцца самі ў працэсе разьвіцьця. Таму наперадзе нас заўжды чакае нашмат болей дзівоснага і непаўторнага. Чакаць яго, дачыняцца зь ім, успрымаць, назіраць і поўніцца зь яго красой — гэта само па сабе ёсьць выкананьнем адзінай місіі, на якую мы можам спадзявацца.
Бо калі б, наадварот, загадзя былі дадзеныя давяршэньне і мэта, калі б не было новага дзівоснага і непаўторнага стварэньня бясконцай красы, то ўсё прамінула б цягам аднаго шэрага імгненьня, як найхутчэй, абы ўжо толькі адбыцца і скончыцца. Усё, што загадзя дадзенае, — пазбытае руху, стварэньня, часу і будучыні. Усё, што загадзя дадзенае, утрымлівае марную работу, таму няма сэнсу да яе далучацца, бо ўсё ўжо і так дароблена, без работы і без дапамогі. Усё, што загадзя дадзенае, усё, што мае загадзя дадзеную мэту і давяршэньне ў якасьці апошняга гарызонту — усё гэта, уласна кажучы, нябыт.
На таго, хто страціў шчасьце і красу, ці яшчэ нават не знайшоў іх, бязмэтнасьць і недавяршальнасьць сьвету падае, як надмагільны камень. Такі адчувае вечнасьць быцьця як жорсткае і незаслужанае асуджэньне на жыцьцё. Ніякага асуджэньня на жыцьцё няма, як няма й асуджэньня на сьмерць. Калі мы ўпэўненыя ў гэтай двайной свабодзе — а ў ёй мы напраўду можам быць пэўныя, бо штосьці настолькі д’ябальскае, дзе адно або другое было б непазьбежным, не праіснавала б ні сэкунды, — тады мы можам у бясьпецы наталяцца красою. У нябыце няма ніякай рызыкі. Заўжды і прынцыпова. Быць — вось у чым рызыка. Рызыка, што быцьцё будзе для нас нудным, калі мы яго не зразумеем. Але разуменьне — у засваеньні. А засваеньне магчымае пасярэдніцтвам красы.
Быцьцё, якое ў сабе ўтрымлівала б асуджэньне на жыцьцё або на сьмерць, не дало б рады свайму існаваньню. Такое быцьцё або загіне, хай сабе і праз мільярд гадоў, або ў роспачы ад прымусовасьці існаваньня згорнецца ў тупой бязьдзейнасьці і перастане ствараць, бо перастануць ствараць тыя, хто мае здольнасьць ствараць, і гэтая нятворчасьць перадасца нават каменьню й пяску. Але ж калі ведаць пра згаданую двайную свабоду, пра тое, што няма асуджэньня ні на жыцьцё, ні на сьмерць, тады можна дазволіць сабе нават стаміцца, прыпыніць працу над творам, адпачыць у чыстым сузіраньні й чаканьні, ведаючы, што і гэта таксама кшталт далучэньня; магчыма, гэта нават самае важнае і глыбокае далучэньне, бо яно найцішэйшае і найменш гвалтоўнае.
Няма сумневу, што самы каштоўны дар — гэта праца. Але працаўнік часам стамляецца і задае сабе пытаньне, ці мае праца сэнс, то бок мэту і давяршэньне. Ня мае, дзеці маé, ня мае — яна прыгожая сама па сабе, а хто стаміўся, хай спачне ў сузіраньні й чаканьні, бо няма сумневу, што і ў гэтым ёсьць дзіва і непаўторнасьць, і што такі прычакае нечага нечаканага. Прычакае ў тым ліку таго, што зноў возьмецца за працу дзеля яе ўласнае прыгажосьці — а ейнаму сэнсу, мэце і давяршэньню толькі весела ўсьміхнецца.
Быцьцё мае безьліч бакоў, але аспэкт дабра і зла — ня самы важны. Краса і любоў — лепшы ключ да разуменьня быцьця, чым адрозьненьне між добрым і благім. Заўжды памятайце пра дзіва і непаўторнасьць усяго, што выплывае з узьнікненьня сьвету і што будзе адбывацца дзякуючы таму, што сьвет быцьме надалей. Калі б вы былі знаёмыя з творам толькі аднаго майстра — ці азначала б гэта канец спазнаньня красы? У ягоным творы вы знайшлі б красу ўсю да астатку. А хто ведае, ці ня будуць нам даступныя і іншыя творы? Ці сапраўды гэты сьвет — адзіны? Зямля не адна, сусьвет не адзін, і гэтак жа быцьцё ня ёсьць, не было і ня будзе адзіным. Ці не пашкадуем мы пасьля, што не назіралі і не чакалі? Бясконцае — у будучыні, прамінулае — нязначная жменька. Сэнс працы ня ў тым, каб яе давяршыць і ня мець болей чаго рабіць, а ў тым, каб працаваць увесь час над чымсьці новым. Гэтак жа сэнс спазнаньня ў тым, што можна спазнаваць бясконца, як бясконцае ўсё прышлае; у тым, што нам заўжды ёсьць чаго чакаць і чым цікавіцца. Нечаканасьць новага — дар быцьця на знак падзякі за тое, што мы да яго далучыліся.
Некаторыя з нас, шчасных астраўлянаў, вяртаюцца на Зямлю дапамагаць — столькі ў іх любові і столькі шчасьця ім дае любоў. Я тут хаджу бяз мэты, асьлеплены красою. Вы радуецеся сваёй працы або проста радуецеся самой радасьці, і ўсім нам тут аднолькава лёгка і аднолькава цяжка.
Толькі памятайце, што і вас тычыцца тое дзівоснае і непаўторнае, што адбылося, адбываецца і яшчэ абудзецца, бо зь яго выплывае, што і мы, такія, як мы ёсьць — нечага вартыя.
А што яшчэ я магу сказаць, мой Майстру?..», у разгубленасьці зьвярнуўся Хафіз да даоса, які ляжаў побач зь ім.
«Больш нічога», адказаў Лю і спрытна сеў, скрыжаваўшы ногі і насунуўшы на галаву саламяны брыль.
1986
