(Апавяданне ў стылі «мэшап»)
Тэрмін "мэшап" (англ. mashup) паходзіць з электроннай музыкі, дзе ў пачатку 2000-х склаўся накірунак стварэння трэкаў шляхам змешвання двух падобных кампазіцый. У літаратуры ўпершыню пра "мэшап" загаварылі ў сувязі з творчасцю амерыканскага пісьменніка Сэта Грэма-Сміта. У 2009 годзе ён перапрацаваў класічны раман Джэйн Осцін "Пыха і перадузятасць" у зомбі-хорар "Пыха і перадузятасць і зомбі" і пры гэтым выкарыстаў каля 80% арыгінальнага тэксту пісьменніцы. Надалей гэтай тэхнікай пачалі карыстацца іншыя пісьменнікі і ў наступныя гады выйшлі раманы "Андроід Карэніна" Бэна Х. Уінтэрса, "Прыгоды Гекльберы Фіна і зомбі Джыма" Біла Чалгоша і інш. Зрэшты, прыклады перамешвання тэкстаў розных аўтараў у адной кнізе сустракаліся і раней. Так Умберта Эко у дэбютным рамане "Імя ружы" 1980 года выкарыстаў вялікія кавалкі тэкстаў аўтараў часоў сярэднявечча без пазначэння цытаты, прычым так арганічна ўбудаваў іх у свой тэкст, што пазнаць запазычванне змог бы толькі вузкі спецыяліст-гісторык.
Ад некалькіх гадоў стала ў мяне звычаем выязджаць на тыдзень-два ў які-колечы закутак Беларусі для апазнання роднай старасвеччыны. Мяне даўно маніў к сабе наш сівагорбы Полацак сваім рамантычным мінулым, сягаючым у легендарныя часы, і гэтага году я пастанавіў сабе пару вольных летніх тыдняў правесці ў Полацку. На маю пастанову канчаткова заважыў ліст, атрыманы з Полацка ад тамтэйшага аматара-археолага Івана Іванавіча, які даносіў, што зацікавіўся маімі даследваннямі, друкаванымі ў гістарычных часопісах і хацеў бы падзяліцца здагадкамі і таямніцамі наконт гісторыі свайго горада.
«У мяне ёсць доказы таго што Полацк больш старажытны чым гэта лічыцца цяпер... » - пісаў ён мне ў сваім лісце.
Раніцой наступнага дня я сеў у вагон у Вільні, а ўвечары ўжо ішоў старымі вуліцамі Полацка, шукаючы сабе памяшчэння ў гасцініцах. Разабраўшыся з гэтай справай я выправіўся да Івана Іванавіча, у лісце ён даў свой адрас. Я спытаў у нумарнога як мне дайсці да патрэбнага месца і ён расклаў мне шлях, які быў не блізкі. Я рашыў неадкладна выбірацца ў дарогу. Узышоўшы на грэбень аднаго з пагоркаў, я ўбачыў няветлы, скрыты вечаровым туманам горад, які распасцёрся перада мною ў прыцемках: дахі са старасвецкімі флюгерамі і шпілямі, вільчакамі і комінамі, прычалы на рацэ Дзвіне і масткі для мыцця бялізны, цвінтары, зарослыя вербамі, бясконцыя лабірынты вузкіх стромкіх вулачак, высачэзныя груды велічных старадаўніх храмаў, бязладная мешаніна дамоў, якія то грувасціліся ўшчыльную адзін да аднаго, то разбягаліся па пагорках, лепячыся пад неймавернымі вугламі, нібы рознакаляровыя кубікі, раскіданыя нядбайнай дзіцячай рукой. І па-над гэтымі архаічнымі франтонамі і мансардамі на сівых крылах лунала старажытнасць.
Сярод гэтых дамкоў быў і патрэбны мне будынак. У вокнах дома, на парозе якога я стаў, гарэла святло. Шыбы былі ромбападобнай формы, як іх рабілі стагоддзі таму, — пэўна, гаспадары мелі густ да старасвеччыны. Верхні ярус будынка навісаў над вузкай, зарослай пажоўклай травою вулачкай, амаль датыкаючыся грувасткага верхняга паверха дома насупраць, так што я апынуўся ледзь не ў тунэлі. Ходнікаў тут не было, і дзверы многіх дамоў размяшчаліся высока — да іх вялі падвойныя лесвіцы з жалезнымі парэнчамі. Мне гэта падалося дзіўнаватым, бо я ніколі раней не бачыў нічога падобнага ў Беларусі. Наогул, гэтая даўніна мне падабалася, хоць мяне і засмучалі пустынныя вуліцы мястэчка і вокны, наглуха зацягнутыя фіранкамі.
Калі я ўзяўся за важкае жалезнае колца і грукнуў у дзверы, мне раптам зрабілася жудасна. Пэўна, страх спакваля выспяваў ува мне, спароджаны панурымі прыцемкамі, і злавеснай цішынёй, што панавала ў гэтым старажытным горадзе. І калі на мой грук адказалі, мяне перасмыкнула, бо я не пачуў гуку крокаў, перш чым дзверы з рыпеннем адчыніліся. Аднак страх мой прайшоў, калі на парозе паўстаў гаспадар дома — адзеты ў хатні халат і мяккія пантофлі мужчына з вельмі добрым, прыязным тварам.
Мы павіталіся і гаспадар жэстам загадаў мне рушыць за ім. Іван Іванавіч правёў мяне ў асветлены свечкамі пакойчык з масіўнымі кроквамі пад нізкай столлю і грувасткай, пацямнелай ад часу мэбляй мінулага стагоддзя. У гэтым доме захоўваўся жывы дух мінуўшчыны, не бракавала ніводнай дэталі — тут быў нават вялізны, падобны да пячоры камін, ля якога стаяў старасвецкі калаўрот. Паветра ў пакоі было халоднае і насычанае вільгаццю, ня гледзячы на летнюю цеплыню за вокнамі. Злева ад акна, зацягнутага фіранкамі, стаяла крэсла з высокай спінкай, на якім, здавалася, хтосьці сядзеў.
-Пазнаёмцеся, гэта Грыгор, - сказаў на парозе Іван Іванавіч. Фігура ў крэсле паварушылася, насустрач мне падаўся сівавусы старац. Пры цмяным святле свячок я разгледзеў размоўцу больш уважліва. Скура яго была бледная з кропелькамі поту на шчаках, у рысах ягонага аблічча, як мне падалося, было нешта ад змяі.
Пазнаёміўшыся, расселіся мы за сталом на выгодных так званых клубных крэслах, глыбокіх і мяккіх, з шырокімі поручамі. На стале ў талерках панадна была параскладана ўсякага гатунку дымляніна: кумпячына, сальцісона, каўбасы, якія не маюць роўных сабе ў свеце, калі бываюць прыгатаваны паводле старасвецкіх рэцэптаў. Іван Іванавіч у дадатак выставіў перад гасцямі запарушаную пылам і плесню, бутэльку з водкай «старкай».
Гутарка ішла жвава, Іван Іванавіч распытваў пра мае даследванні ў віленскіх архівах, распавядаў пра тое чым жыве местачковая археалогія і гістарычная навука. Грыгор, якога гаспадар дома зарэкамендаваў таксама пад найменнем Падземны чалавек, быў маўклівы, а калі прамаўляў, то словы вымаўляў з нейкім прысвістам ці нават шыпеннем. Спецыяльнасцю яго было знанне розных фантастычных легенд аб падзямельных ходах і дзівах, скрытых у іх, якія ён умеў апавядаць з паражаючым рэалізмам, але на заканчэнне заўсёды дадаваў: «Так пераказуюць, а хто ж ведае, ці ёсць у гэтым хоць кропля праўды».
Пасля другой-трэцяй чаркі Падземны чалавек пахінуўся да мяне і пачаў даводзіць, што гара, на якой стаіць Верхні замак – гэта самая старажытная штучная збудова горада. Што яна існавала першапачаткава да таго як тут з’явіўся летапісны Полацак. Першыя князі, што прыйшлі на гэтыя землі, абралі менавіта гэтую гару ў якасці фарпосту, бо на ёй ужо былі рэшткі абарончых збудаванняў ранейшых часоў. Звестак пра тыя часы скрайне мала, але археалагічныя знаходкі кажуць пра наяўнасць невядомай культуры, што апярэджвала летапісныя падзеі на стагоддзі ці нават тысячагоддзі. Мабыць, горад на гэтым месцы існаваў яшчэ да ледавіка.
- На гары стаяла бажніца, - працягваў Падземны чалавек, - пасвячоная Дзеве-Сонцу, якую чцілі тут калісці ў постаці агністага яшчара з дзявочай галавой. Пры гэтым ён сягнуў у кішэнь і падаў мне бронзавы медаль са стылізаваным рысункам, характэрнага вельмі, але нябачанага мной дагэтуль стылю. На адной старане медалю быў змеявік, а на другой - Дзева-Сонца, у постаці яшчара з людской галавой, акружанай аўрэоляй.
- Гэткія медалі даўней знаходзілі часта каля гары, а гэты - я сам выкапаў у пясочку.
У нашу размову ўмяшаўся Іван Іванавіч, які сказаў:
- Я бачу, што вас застанаўляе закончаны стыль рысунка. І я пэвен, што вы думаеце - вот сабе грубы прымітыў! Людзі імкнуліся нешта адтварыць, але не маглі перабароць тэхнікі, а дзеля гэтага зрабілі быццам цень падобнасці да рэальных змеяў. Вось акурат у гэтым крыецца нашае самае грубае неразуменне старасвеччыны. Паслядзіце за развіццём мастацтва ў Грэцыі: там пасля груба рэалістычных скульптураў Фідзія і яго сучаснікаў, пасля вульгарнага класіцызму настае перыяд пазнейшы - візантыйскі. Стыль візантыйскі - гэта не ёсць упадак мастацтва, а яго вышэйшая ступень. Першы перыяд належыць, як і ў развіцці рэлігіі, да богатворання прыроды, другі - да тварэння прыроды па свайму замыслу і хаценню. У першым перыядзе чалавек няпэўны сваіх духовых сіл, і яму здаецца, што звер не толькі фізычна, але і духова сільнейшы за яго, яму імпануе зверачы свет, і ён пачынае яго багоміць. Калі ж ходам развіцця культуры чалавек даходзіць да пазнання самога сябе, да ацэны сваіх духовых сіл ён разам з бычачымі рагамі скідае з сябе і багомленне рэальных форм у мастацтве. Пачынае сам тварыць неіснуючыя формы, устанаўляе канон мастацтва. Гэты медаль сведчыць нам, што на гэтай зямлі, у гэтым краю, людзі праходзілі ўжо раз росквіт высокай самаістай культуры, якая загінула, якой астанкі, вельмі рэдкія, з'яўляюцца пакуль што для нас таёмнымі крыптанімамі, даступнымі толькі рэдкім, як я сказаў бы, пасвячоным людзям.
Тут ізноў узяў слова Падземны чалавек:
- Ведае паньства Богінскае возера? Цікавы закутак! Уся ваколіца поўна старога жыцця. На возеры ёсць паўвостраў Богіна, а таму Богіна, што там былі знамянітыя бажніцы. На востраве, яшчэ да скасавання паншчыны, трымаўся высокі капец, у сярэдзіне каторага была старой веры бажніца з адзіным аконцам, праз якое прамень сонца ўсярэдзіну падаў толькі роўна ў поўдзень. Капец гэты ўзарвалі маскалі ў часе польскага паўстання, думаючы, што гэта нейкая крэпасць. Там, у Богіне, ёсць такжа падземныя хады, як і ў нас, пад Верхнім замкам, у сярэдзіне гары. Старая веда і старая культура не загінулі. Кажуць людзі, а хто ж ведае, ці ёсць у гэтым хоць кропля праўды, пад Верхнім замкам, за магілай невядомага валадара, ёсць склады з багаццямі вялікімі. Кажуць, у абход абшырнай грабніцы, направа, ёсць мураваны праход крокаў 60 даўжыні, і праз яго ёсць ход у скарбец... Толькі дужа страшна ісці там.
Голас яго абарваўся спазмай у горле, ён сам неяк згарнуўся ў крэсле, а вочы застыглі, быццам угледжаныя ў няведамую даль.
На момант спынілася размова, а пазней памалу перайшла на знамянітую полацкую бібліятэку, якой, здабываючы Полацак у 1572 годзе, шукаў Іван Грозны і не знайшоў. Якую даручаў папа Грыгор ХІІ Пасевіну знайсці і пераслаць у Рым. Усе аднагалосна ўтрымлівалі, што бібліятэка гэта была тады добра схавана і сёння ёсць недзе ў падземных полацкіх лёхах. Гутарка зацягнулася да позняй ночы.
Развітаўшыся, я крочыў па цёмным горадзе ў бок начлегу і абдумваў сказанае Падземным чалавекам пра старажытныя сутарэнні Замкавай гары.
Мой пакой у гасцініцы быў на другім паверсе, і вакно выходзіла ў сад, за якім, на мураваным доме, красаваўся агаловак коміну ў кшталце кароны. Полацкія старажылы кажуць, што даўней больш было гэткіх аздобных комінаў у горадзе, з часам яны вывеліся, і я пашкадаваў у душы заміранню роднай старасвеччыны. У стылю агалоўка было нешта няўхватнае, што напамінала мне стыль нядаўна бачанага медалю, які паказваў Падземны чалавек. Ці ж бы рэшткі стылю яшчэ жылі? Я пахінуў галаву на абраменне вакна і задумаўся. Перада мной, у фантазіі, стаў расці стылёвы горад з аграмаднымі дзіўнымі будоўлямі.
***
Першы мой сон стрывожыў ціхі стук у вакно. Я ўскочыў з ложка і, падышоўшы, пабачыў у вакне вусатае аблічча Падземнага чалавека. Ён даваў мне знакі рукамі, каб адчыніць яму вакно, прычым клаў палец на вусны, даючы гэтым знак, каб я не нарабіў гоману.
Калі вакно было адчынена, ён сеў на падваконнік, зажыў з сярэбранай табакеркі і пачаў гаварыць шэптам:
- Я даўно ўжо ведаю ход у сутарэнні замкавай гары, але сам не рухаў туды і нікому не паказваў, маўчаў, баючыся, каб не заграбілі ў нас і гэтае багацце. Адзявайцеся, пойдзем! Я ўзяў з сабой свечку, ліхтарню і ўсё патрэбнае...
Няма што казаць аб тым, як хутка я быў апрануты і гатовы ў дарогу.
Мы сышлі па драбіне ўніз, аднеслі яе ў старану і паклалі на зямлі, а самі цішком вымкнуліся з брамы і скіраваліся ў старану Верхняга замка. Мы крочылі лабірынтам цёмных звілістых вулачак гэтага неймаверна старажытнага горада. За завешанымі вокнамі адзін за адным згасалі агні, а на бязмесячным небе ззяў Сірыус — Сабачая Зорка. Сярод прывідных камянёў горада адчувалася чыясці нябачная прысутнасць, а зірнуўшы на месяц, я ўбачыў, што ён пульсуе і калышацца, нібы адлюстраванне ў рабізне на вадзе. Цяжка знайсці словы, каб перадаць мой страх, і ўсё ж ён не заглушыў смагі адкрыццяў. Мінут за дваццаць мы былі на месцы.
Пасярод пусткі на вяршыні гары грувасціліся рэшткі старажытнай будовы. Разбураны стагоддзі назад храм стаяў ашчацініўшыся рэшткамі магутных канструкцый. Падземны чалавек паказаў непрыкметную сцяжынку сярод глыбаў, што вяла да спуску ва ўцалелыя скляпенні. Мы пацёмку дабраліся да вялікай вуглавой, у скляпах, салі, сцены якой і столь былі пакрытыя старымі фрэскамі, месцамі асыпаўшыміся, месцамі сцёртымі і павыдзіранымі. Справа, між двух атворын ад дзвярэй, была круглая ніша да самага памосту.
- Во тут ход у падзямелле, - сказаў мой павадыр і пачаў рукамі адгартаць насыпаны на добрага паўаршына друз. Супольнымі высілкамі мы ачысцілі дно нішы, якое было зроблена з адной, у квадратны метр, каменнай пліты.
- Гэта дзверы, - сказаў Падземны чалавек і, засунуўшы ў шчалугу між камянёў загнуты жалезны прут, з высілкам павярнуў яго. Нешта глуха храснула, і пліта адной стараной пачала апускацца ўніз. Адкрыліся вітыя мураваныя сходы, якімі мы пры слабым святле сляпой ліхтарні пачалі сыходзіць уніз. Калі нашыя галовы зраўняліся з канцом павісшай пліты, то пліта сама сабой паднялася ўверхі, зашчоўкнулася пры помачы прыладжанага да яе механізма.
- Акром мяне, з жывых ніхто не ведае аб гэтым ходзе. Ты другі будзеш ведаць аб ім і перадасі патомным. Але перш чым увайсці ў тайныя ходы, ты павінен даць абяцанне, злажыць прысягу на вечную тайну, - казаў стары і вочы яго бліснулі ў цемры нежывым халодным агеньчыкам.
Я выказаў сваю згоду, і ён рушыў далей. Ішлі мы мінут дзесяць вузкім, з пачарнеўшымі сценамі ходам, маючым многія павароты, але ўсцяж пахіляючымся ўніз. За адным з паваротаў мы знайшлі ў сцяне нізкія чорныя дзверцы, за якімі была рухомая сценка, адсунуўшы каторую, увайшлі ў даволі абшырны пакой, з мураванымі лавамі каля сцен і высокім падмуркам пасярэдзіне, на каторым стаяла старасвецкая труна, знаная яшчэ данядаўна месцамі ў Беларусі пад назовам «корста». Гэта - тоўстая калода з высечаным усярэдзіне дуплом, у якое клалі нябожчыка; верх закрывалі плашкай ад такой жа калоды. Гэткія корсты бачыў я раней, калі адной вясны Дзвіна падмыла старое магілішча, і вада то зносіла ўніз, то прыбівала да берагу іх, а сяляне вылаўлівалі, каб нанова закапаць у зямлю.
- Гэта корст, у якім ляжыць той, хто дабудаваў гэтыя ходы, - сказаў мне праваднік. - Тут ты і зложыш прысягу, а на знак датрымання слова пацалуеш у чало гэтыя шаноўныя астанкі.
Пры гэтым ён запаліў тоўстую, як добрая бэлька, васковую свячу, што стаяла ў канцы труны. Кнот трашчэў і дыміў, але памалу ўгарэўся. Мы адкрылі корст, і маім вачам паказаўся забальзамаваны нябожчык з густой сівой барадой, адзеты ў злататканую павалоку. Я заўважыў што твар памерлага быў нечым падобны да аблічча Падземнага чалавека і таксама быў выцягнуты нібыта меў змяіныя сківіцы. Ляжаў нябожчык, крыху на правы бок павернуты, адна рука яго была пад галавой, другая ляжала на пазлацістым паясе; левая нага крыху паднята ў сагнутым калене. Выглядала, што гэта не нябожчык, а заснуўшы старац з шэра-папялістым абліччам.
Падземны чалавек сказаў мне стаць у нагах, а сам стаў каля галавы на ступеньках падмурка. Ад руху, калі ён праходзіў, закалыхалася полымя свечкі, і мне здалося, нябожчык змігнуў вачыма.
Сярод неапісанай цішы прагучэлі ўрачыстыя словы формулы прысягі, якую чытаў мне праваднік з узятага з-пад галавы нябожчыка звітку пергаміну.
Словы былі так урачысты, закляцці такія страшныя, акружэнне так незвычайнае і нечаканае, што мне закружылася галава. Мой праваднік таксама стаўся бледны і ўвесь дрыжэў. Раптам ён, як быццам аступіўшыся, зваліўся ўніз, адначасна падсвечнік з грукатам рынуў на памост, гасячы свячу. Запанавала непраглядная цемень і ціш. Я пачаў клікаць яго. Глухое маўчанне ды нягулкае рэха былі адзінай адповеддзю на мой кліч.
Маланкай праз мысль прабеглі страшныя абразы з легенд і сапраўдных здарэнняў, а такжа той факт, што пры мне няма серчыкаў. Я чуў, што ў гэтай нямой цішы і чорнай, да болю ў мазгах, цемні, пад уражаннем свежага страсення нерваў знаходжуся на самым рубе да ўтраты прытомнасці. У мазгах інстынктыўна і распачліва пачала біцца адна-адзіная думка: трэба быць спакойным, трэба быць спакойным! Я чуў, разумеў, што цяпер адзіны ратунак у захаванні спакою. І, як лунатык, з працягнутымі наперад рукамі, пайшоў у старану, шукаючы бачаных мной пад сценамі мураваных лавак.
Я сеў на лаўку і пачаў глыбока ўдыхаць паветра. У вушах званіла цішыня, пры якой чыканне гадзінніка ў кішэні чулася, як рытмічны ход паравой машыны, ды глухое тутненне крыві ў шыі і вісках. Як доўга я сядзеў - змеркаваць нельга, магла гэта быць адна мінута, як і цэлая вечнасць.
Урэшце надумаў пайсці шукаць майго правадніка і пры ім серчыкаў і ліхтарні. З гэтай мэтай я ссунуўся з лавы і папоўз на руках і каленях к сярэдзіне. Хутка нашчупаў падмуроўку, на якой я нядаўна стаяў, і папоўз кругом яе, бо не мог змеркаваць, з якой стараны знаходжуся. За другім паваротам рука натрапіла на нешта мокрае і клейкае. Я падумаў, што гэта кроў, што недзе тут блізка ляжыць мой праваднік, і асцярожна выцягнуў руку наперад, якая наткнулася спярша на масіўны металічны падсвечнік, а пасля на людское цела. Я падаўся яшчэ бліжэй, шукаючы рукі. Пульс не біўся, галава яго была мокрая і сцюдзёная. У бакавой кішэні курткі яго я нашчупаў серчыкі і з радасцю хапіўся паліць іх, але рукі мае былі мокрыя і дрыжэлі, серчыкі ламаліся або толькі давалі іскры. Перапсаваўшы штук з дзесяць, я спахапіўся, што іх у скрынцы не шмат, і сілай волі стаў паўстрымліваць сябе, каб не псаваць болей дарэмна. Высілак над самім сабой даў найлепшыя вынікі, з увагай выняты серчык і пацерты аб скрыначку загарэўся, асвятляючы страшэнны абраз: перада мной ляжаў наўзнач мой праваднік з разбітай і акрываўленай галавой. Ад правага вока і да вуха зіяла страшэнная крывавая рана. Сернік дагарэў і згас. Цяпер я толькі заўважыў, што, акром сернікаў, у мяне больш няма нічога. Куды паставіў праваднік ліхтарню, якую згасіў пасля таго, як запаліў свечку, я не заўважыў. Сернікаў было ўсяго толькі некалькі ў скрыначцы, і я пастанавіў ужываць іх з мудрай асцярожнасцю. А дзеля гэтага ізноў папоўз па памосце. Па доўгіх шуканнях была знойдзена і запалена ліхтарня. Пры святле ліхтарні я сцвердзіў сумны факт смерці майго правадніка. Ён такі сапраўды аступіўся, зыходзячы, і, падаючы, ударыўся віском аб востры выступ падстаўкі ліхтарні, якую цяжаром свайго цела абярнуў.
У роспачы я агледзеў сябе і сваё адзенне на прадмет крывавых адмецін і калі абярнуўся, каб яшчэ раз глянуць на старэчае аблічча Падземнага чалавека, якое ж маё было здзіўленне, калі я яго не ўбачыў на зямлі, дзе момант таму назад ён ляжаў. Гэта апошняе страшэнна стрывожыла і парушыла мяне да апошніх глыбінаў усёй маёй істоты. Я яшчэ больш пачуўся бяспомачным і бязрадным у путах невядомага. Уражаны новай тайнай, я падняў уверх ліхтарню, аглядаючы склеп, але нідзе не было цела, якога я шукаў. Затое я толькі цяпер заўважыў, што памяшчэнне, у якім я знаходжуся, мае трохкутную форму, трылук якой, звужаючыся, зыходзіўся ўверсе высокім скляпеннем. Як толькі я быў прыняў у сабе пастанову вяртацца назад той самай дарогай, як раптам нешта скрыгнула за мной. Пахопліва абярнуўшыся назад, я ўбачыў рассунутую сцяну і паміж дзвюх яе палавін аксаміста-чорную цемру праходу. Некаторы час я сядзеў без руху ў поўнай цішы і назіраў за адтулінай. Нічога не адбывалася і я пастанавіў дзейнічаць.
Я прасунуў у праём ліхтарню і ўбачыў чорны тунель, пад нізкай скляпеністай столлю якога знаходзіўся пралёт шматлікіх дробных, груба высечаных прыступак. Прыступкі крута збягалі ўніз. У той момант я нават не ведаў, як іх лепш назваць: ступенькамі лесвіцы або проста выступамі для ног, па якіх можна было спусціцца ў бездань. У галаве ў мяне раіліся вар'яцкія думкі: што калі гэты спуск стане для мяне апошнім і што калі падземныя сілы, якія, як я адчуваў, хаваліся недзе побач, не захочуць бачыць мяне ў сваім безыменным горадзе. Пасля хвіліннага вагання я апынуўся па той бок ўваходу і пачаў асцярожны спуск па прыступках, спрабуючы кожную з іх нагой, нібы спускаючыся па драбіне з заплюшчанымі вачыма.
Такі жудасны спуск можа здацца хіба што ў цяжкім трызненні ці ў страшным наркатычным ап'яненні. Вузкі праход зацягваў мяне ўніз і ўніз, ён быў бясконцы, быццам страшны, населены паскуддзем калодзеж, і святла свяцільні ў мяне над галавой было недастаткова, каб асвятліць тыя невядомыя глыбіні, у якія я апускаўся. Я страціў адчуванне часу і забыўся, калі апошні раз глядзеў на гадзіннік, а думка аб адлегласці, пройдзенай мною ў гэтым тунэлі, прымушала мяне трымцець. Месцамі спуск станавіўся яшчэ больш стромкім або, наадварот, больш спадзістым, месцамі змяняўся ягоны кірунак; аднойчы мне трапіўся доўгі, нізкі, спадзісты праход, у якім у першыя імгненні я ледзь не вывіхнуў сабе нагу, спатыкнуўшыся на камяністай падлозе. Прасоўвацца прыйшлося з асцярожнасцю, трымаючы свяцільню перад сабой на адлегласці выцягнутай рукі. Столь тут была такой нізкай, што нават стоячы на каленях нельга было цалкам выпрастацца. Затым зноў пачаліся пралёты стромкіх прыступак. Я працягваў свой бясконцы спуск, калі мая слабая свяцільня згасла. Здаецца, я не адразу заўважыў гэта, а калі ўсё ж выявіў, што застаўся без агню, мая рука па-ранейшаму сціскала свяцільню перад галавой, як калі б яна працягвала гарэць. Стан невядомасці напоўніў мяне трывогай, я адчуў сябе няшчасным зямным бадзягам, які незнарок патрапіў у далёкія, старажытныя месцы, што ахоўваюцца невядомымі сіламі.
У цемры на мяне абрынуўся паток разнастайных думак. Здавалася, час спыніўся, як раптам я зноў адчуў, што ногі мае стаяць на роўнай гарызантальнай падлозе, і выявіў, што знаходжуся ў нейкім памяшканні. Яно было нашмат меншым за той пакой з труной, які знаходзіўся цяпер наверсе, няўяўна далёка ад мяне. Я не мог стаяць у поўны рост: выпрастацца па-ранейшаму можна было толькі апусціўшыся на калені. У поўнай цемры я замітусіўся наўздагад, і вельмі хутка зразумеў, што знаходжуся ў вузкім калідоры, уздоўж сцен якога стаяць радамі драўляныя скрыні са шклянымі вечкамі - я вызначыў гэта на навобмацак. Зроблены скрынкі былі больш вытанчана чымся корст у першай салі, куды адвёў мяне Падземны чалавек. Адпаліраваныя дрэва і шкло ў гэтай палеазойскай бездані? Думкі пра тое, што можа хавацца за гэтым, прымусілі мяне здрыгануцца. Скрыні былі відавочна з намерам расстаўленыя па абодва бакі праходу на аднолькавай адлегласці адна ад адной. Яны былі даўгаватай формы і стаялі гарызантальна; сваімі памерамі і формай яны таксама нагадвалі труны, і гэта ў чарговы раз напоўніла мяне жахам. Паспрабаваўшы зрушыць з месца адну, затым другую і трэцюю скрыні, я выявіў, што яны трывала замацаваныя на месцы.
Праход гэты, наколькі я зразумеў, быў даволі доўгім. Таму, не асцерагаючыся сустрэць перашкодаў на сваім шляху, я хутка накіраваўся наперад, імкнучыся бегчы, але гэта атрымлівалася ў мяне дрэнна. Я мог толькі ледзь-ледзь перасоўваць ногі; напэўна, з боку гэта выглядала б смешна, але хто мог убачыць мяне ў гэтым цямноцці? Час ад часу я абмацваў прастору то злева, то справа ад сябе, каб пераканацца, што сцены і шыхты скрынь ўсё яшчэ цягнуцца ўздоўж праходу. Як кожны чалавек, я ўжо так прывык думаць візуальнымі вобразамі, што амаль забыўся пра цемнату і маляваў у сваім уяўленні бясконцы аднастайны калідор з расстаўленымі ўздоўж яго скрынямі з дрэва і шкла, як калі б гэтая карціна была даступная маім вачам уяве. І раптам у нейкі момант мяне на імгненне ахапіла нейкае неапісальнае пачуццё, і я сапраўды ўбачыў гэты калідор.
Я не магу сказаць дакладна, калі маё ўяўленне трансфармавалася ў цяперашні зрок; проста ў нейкі момант я заўважыў наперадзе цьмянае свячэнне, і да мяне дайшло, што я бачу абрысы калідора і скрыняў. Святло нібыта праступала адусюль з прычыны нейкай невядомай падземнай фасфарэсцэнцыі. У першыя хвіліны ўсё было якраз урыхт, як я сабе ўяўляў, паколькі свячэнне было вельмі слабым; але па меры таго, як, спатыкаючыся і ледзь утрымліваючы раўнавагу, я працягваў механічна прасоўвацца наперад, у простым напрамку, станавілася ўсё больш відавочным, што маё ўяўленне малявала толькі слабое падабенства сапраўднай карціны. Сцены лабірынта не былі крануты пячаткай недапрацаванасці, як выява на бронзавым медальёне, які паказваў мне Падземны чалавек; не, гэта быў дасканалы помнік самага велічнага экзатычнага мастацтва.
Яркія, насычаныя і абуральна фантастычныя ўзоры і малюнкі складваліся ў бесперапынны насценны роспіс, лініі і колер якога нельга было апiсаць. Скрыні былі зроблены з незвычайнага залацістага дрэва, а верхняя іх частка з тонкага шкла, і ўнутры іх я ўбачыў муміфікаваны фігуры, якія па сваёй гратэскавасці пераўзыходзілі вобразы самых дзікіх начных сноў.
Я не магу перадаць усю ступень іх выродлівасці. Слушней за ўсё было б параўнанне з рэптыліямі: было ў іх абрысах нешта ад яшчараў і ў той жа час нешта ад цюленяў. Але больш за ўсё яны былі падобныя на нейкія фантастычныя істоты, аб якіх наўрад ці чуў хоць адзін біёлаг ці палеантолаг. Па сваіх памерах яны набліжаліся да чалавека маленькага росту, а іх пярэднія канечнасці завяршаліся дробнымі, але выразна акрэсленымі ступамі, падобна таму, як чалавечыя рукі завяршаюцца далонямі і пальцамі. Але самай дзіўнай часткай іх целаў былі галовы. Іх абрысы супярэчылі ўсім вядомым у біялогіі прынцыпам. Немагчыма назваць нічога пэўнага, з чым можна было б параўнаць гэтыя галовы. Я быў падумаў пра яшчара, бульдога, міфічнага сатыра і чалавека. Сам Юпітэр не мог бы пахваліцца такім велізарным выпуклым ілбом, аднак рогі, адсутнасць носа і змяіныя сківіцы ня дазвалялі ўціснуць гэтыя галовы ў межы якіх-колечы вядомых крытэраў. Некаторы час я разважаў пра сапраўднасць гэтых мумій, схіляючыся да сур'ёзнага падазрэння, што гэта ўсяго толькі рукатворныя ідалы, але спыніўся на тым, што ўсё ж перада мной прадстаўнікі нейкіх архістаражытных відаў, якія насялялі мясцовасць, калі гэты безыменны падземны горад быў яшчэ ў росквіце. Як завяршальны штрых да недарэчнасцяў у іх выглядзе можна адзначыць адзенне пачвараў, большасць з іх была з надмернай шчодрасцю загорнута ў багатыя тканіны і абвешана ўпрыгожваннямі з золата, каштоўных камянёў і невядомых мне бліскучых металаў.
Значнасць гэтых гадаў была, пэўна, велізарнай, паколькі яны займалі першае месца ў сюжэтах вялікіх фантастычных фрэсак на сценах і столі. З цудоўным майстэрствам мастак адлюстраваў іх жыццё ў свеце, які быў іх светам, з гарадамі і садамі, пабудаванымі і размечанымі ў адпаведнасці з іх памерамі, і я не мог адаксціцца ад думкі, што іх гісторыя, прадстаўленая ў гэтых выявах, не больш чым алегорыя, якая, відаць, дэманстравала развіццё народа, які пакланяўся гэтым дзіўным істотам. Я вырашыў, што для людзей, якія засялялі безыменны горад, яны былі тым жа, чым была ваўчыца для Рыма ці якія-кольвек татэмныя жывёлы для індзейскіх плямёнаў.
Спыніўшыся на гэтым пункце гледжання, я мог бачыць на свае вочы вехі несумненна выдатнай гісторыі безназоўнага горада. Я нібы слухаў паданні аб магутнай сталіцы на ўзбярэжжы буйной ракі, якая кіравала светам да таго, як Афрыка паднялася з акіянскіх хваль; я назіраў за ходам барацьбы з багнай, якая пасля адступлення мора насунулася на ўрадлівую даліну, дзе стаяла сталіца. Я бачыў войны, у якіх яна ўдзельнічала, яе трыўмфы і паразы, беды і радасці і, нарэшце, стаў сведкам страшнай бітвы горада супраць ледавіка, калі тысячы несельнікаў яго (алегарычна прадстаўленых тут у выглядзе гратэскавых рэптылій) былі вымушаныя прасякаць скрозь лёд падземны шлях, прызначаны нейкім цудам прывесці іх у іншы свет, пра існаванне якога казалі іх прарокі. Усе гэтыя сюжэты, зусім звышнатуральныя на першы погляд, былі прадстаўлены вельмі праўдападобна.
Разглядаючы апошнія фрэскі, я падумаў, што бачу прыкметы творчага крызісу мастака. Выявы былі выкананы менш па-майстэрску, а іх сюжэты адрозніваліся несуцішнай фантастычнасцю і ў гэтым яны нашмат пераўзыходзілі нават самыя неверагодныя з ранніх сцэн. Напэўна, гэта было захаванае ў фарбах сведчанне павольнага заняпаду старажытнага народа і адначасовага ўзрастання нянавісці гэтых людзей да навакольнага іх сусвету, які наступаў на іх разам з ледавіком. Фігуры людзей па-ранейшаму прадстаўленыя ў выглядзе святых рэптылій паступова памяншаліся і высільваліся, аднак іх душы, намаляваныя ў выглядзе арэоляў, што луналі над руінамі ў святле месяца, захавалі ранейшыя прапорцыі. Змарнелыя сьвятары, на фрэсках гэта былі рэптыліі ў маляўнічых вопратках, пасылалі праклёны прынесенаму звонку паветру і ўсім, хто ўдыхаў яго; фінальная сцэна адлюстроўвала, як нейкі чалавек самага звычайнага выгляду, верагодна, адзін з новых насельнікаў гэтых мясцін, быў разадраны прадстаўнікамі больш старажытнай расы. На гэтым фрэскі абрываліся, а далей ішлі нераспісаныя сцены і столь.
Пасля гэтага відовішча я лёг ніцма на каменны пол і полымя вар'яцкіх думак ахапіла мяне, нават пад націскам смяротнай стомы не пакідалі яны маёй свядомасці. Зачыніўшы вочы, я ляжаў і аддаваўся разважанням, і зноў у галаве ўзнікалі сюжэты фрэсак, але на гэты раз яны былі напоўнены новым, злавесным сэнсам. Я кажу пра сцэны, якія захавалі росквіт безназоўнага горада: раслінны свет даліны вакол яго, далёкія краіны, з якімі вялі гандаль яго купцы. Для мяне заставалася загадкай нязменна выбітнае становішча алегарычна намаляваных яшчараў, і я падумаў, што прадстаўленая ў карцінах гісторыя хутчэй за ўсё досыць адпаведна адлюстроўвала сапраўдны стан рэчаў. Прапорцыі безыменнага горада на фрэсках былі падагнаныя пад памеры рэптылій. Новы прыступ страху ахапіў мяне, калі я падумаў пра гэтых старажытных яшчараў, чые агідныя муміфікаваныя формы былі раскладзены у драўляных трунах навокал. Я ўвесь сцяўся ад думкі пра тое, што, за выключэннем таго няшчаснага, разадранага натоўпам на апошняй фрэсцы, я быў адзіным носьбітам чалавечага аблічча сярод гэтага скопішча рэліквій і сімвалаў першароднага жыцця.
Здавалася, з першабытных камянёх і высечаных у скале лёхах безназоўнага горада выступала сама старажытнасць, глыбіню якой нельга было выказаць ніякімі вымярэннямі; пазнейшая з неверагодных геаграфічных карт, убачаных мною на фрэсках, утрымоўвала абрысы акіянаў і кантынентаў, невядомых сучаснаму чалавеку, і толькі нешматлікія з контураў цьмяна нагадвалі мне сягоднія контуры некаторых зямель і берагоў. І ўжо нікому не дадзена даведацца, што адбылося на працягу мінулых геалагічных эпох, бо сцерліся роспісы і скацілася ў агідную багну заняпаду некалі ганарлівая раса, якая ненавідзела смерць. Быў час, калі ў гэтых пячорах ключом біла жыццё, а цяпер тут стаяў я, адзін сярод ацалелых помнікаў глыбокай старажытнасці, і уздрыгваў ад думкі аб незлічоных стагоддзях, на працягу якіх гэтыя рэліквіі знаходзіліся тут у маўклівым чуванні.
Урэшце, змучаны думкамі, я вырашыў рахацца наперад. Прайшоўшы дзесяткі два метраў, я апынуўся перад глыбокай нішай, у якой была памешчана фігура яшчара з бліскучымі вачыма. У меру збліжэння да яе, вочы фігуры штораз ярчэй свяцілі, прычым чулася ў іх нейкая прыцягальная сіла. Калі я быў на адлегласці крокаў дзесяць ад фігуры, я ўжо не меў сілы стрымаць сябе, нешта незразумелае, непаборнае цягнула наперад, і высілкам усёй волі я не мог спыніць сябе, каб не ісці далей. Ад сіняватага бляску святла вачэй фігуры, які быў скіраваны наўпрост ў мае вочы, я чуў, як цела маё млела. У гэты момант фігура правай рукой ударыла тры разы ў шчыт, які быў у яе на левай руцэ. Аглушаючы патройны гук дарэшты спаралізаваў мяне, і я страціў прытомнасць.
***
Калі я адкрыў вочы, то ўбачыў, што ляжу ў гатэлі на сваёй пасцелі ў адзежы. Праз вакно ярка свяціла сонца і двума агністымі стаўпамі клалася на памост перад маім ложкам.
У гэты момант нехта пастукаў у дзверы.
- Але! Прашу! - сказаў я.
Адчыніліся дзверы, і я ўбачыў на парозе Падземнага чалавека. Ён падышоў да мяне і, паздароўваўшыся, сеў пры ложку. Глянуўшы на яго, я ўбачыў шырокую блізну на левай шчацэ, ад вуха да падбародка. Мне зразу ўспомнілася падзямелле, і я ўскочыў з ложка. Стары глядзеў нейкім цвёрдым сталёвым поглядам мне ў вочы. Гэты яго погляд наводзіў на мяне нейкі забабонны страх, і я зноў сеў на ложку.
Стары моўчкі пачаў капацца ў падысподным кішэні сваёй спанцэркі і па нейкім часе выняў адтуль даволі пакомканы канверт, падаючы які мне, сказаў:
- Гэта вось вам цэдулка ад Івана Іванавіча.
Я паспешна схапіў канверт і, раздзёршы яго, дабыў запіску, у якой было напісана:
«Паважаны Дружа, заўтра мае імяніны, а сягоння вечарам свята Купалле. Загляньце вечарком, пагаворым ізноў аб мілай старасвеччыне. Стол я прыгатаваў паводле сваіх рэцэптаў. Спрабуеце, ці годная мая кулінарыя да ўжытку. Ваш Іван Іванавіч.
Полацак, 23 чэрвеня».
Я хутка глянуў на сцяну, две вісеў адрыўны каляндар, там віднелася дата 20 чэрвеня.
Гэта быў дзень, калі я прыехаў у Полацак і вечарам гасціў у Івана Іванавіча.
- Якая сягоння дата? - спытаў я ў Падземнага чалавека.
- А якая ж, то ж ведама - 23 чэрвеня, - адказаў ён, пасміхаючыся.
- А калі я ў вас быў?
- То ж вы заўчора былі ў нас, у аўторак, а сягоння мы маем, дзякаваць Богу, чацвер, заўтра будзе пятніца, святога Яна.
Голас Падземнага чалавека здаўся мне нейкім скрыпучым, уплываючым на нервы, як пілаванне па жалезу.
Мяне агарнуў ізноў забабонны страх, і я пастараўся чым хутчэй пазбыцца гасця. На адходным, замест звыклых слоў пры развітанні, ён сказаў:
- Мы яшчэ ўбачымся.
Застаўшыся адзін, я прыпамінаў вобраз па вобразе ўсё мной бачанае ад часу павароту дамоў з гасціны ад Івана Іванавіча.
Не, я не сніў. Думаў, перадумваў і ўзноў прыходзіў да пераканання, што ўсё гэта было наяве, усё гэта было рэальнасцю. «Можа, я пераблытаў даты», - глянуў я і, каб пераканацца, выняў з кішэні запісную кніжку. Так, праўда: выехаў я з Вільні раніцай 20 чэрвеня, тады ж быў у Полацку. Я пазваніў.
Калі прыйшоў нумарны, я спытаўся ў яго, якая сягоння дата?
Перш чым адказаць на пытанне, ён хутка загаварыў:
- Добра, што вы, панічу, вярнуліся, а то ўчора прынеслі вам тэлеграму, а як вас не было, то я не ведаў, што рабіць з ёю. Дата ж, панічыку, сягоння дваццаць трэцяе. Але дзе гэта вы, паніч, бавілі так доўга? Як мне сказалі, што вы выехалі ў госці, то я, прызнацца, і не прыбіраў, - і ён заклапаціўся каля ўмывальніка.
- Хто табе сказаў, што я выехаў у госці? - спытаўся я парывіста.
- Ды ж во гэты самы, што быў цяпер у вас, панічыку, Падземнік, як яго ў нас называюць.
А пасля ён спахапіўся і борзда пабег па тэлеграму.
Тэлеграма была з дому:
«Прыязджай назад першым поездам, важныя справы», - пісалася ў тэлеграме. Я крэпка занепакоіўся, бо, выязджаючы, ніякіх «важных справаў» не правідзелася. Што там? Хвароба? Няшчасце? Чаму не сказана, якія там справы?
І, гэтак раздумваючы, я пачаў складаць свае рэчы. Пасля сеў і адпісаў Івану Іванавічу на яго запросіны, што з прычыны клічучай дамоў тэлеграмы не буду ў яго на імянінах, і, пажадаўшы яму ўсяго лепшага, закончыў лісток.
Таго ж дня, позна вечарам, быў я ўжо дома. Аказалася, ніякіх важных спраў дома не было і ніхто з дамовых мне тэлеграмы не высылаў. Хоць на паперы выразна было памечана: «Выслана з Вільні, прынята ў Полацку».
У ранічнай газеце 24 чэрвеня я прачытаў тэлеграму з Полацка гэткага зместу: «Учора, 23 чэрвеня, вечарам, памёр мясцовы полацкі археалог і гісторык Іван Іванавіч».
1920-я – 07.11.2017
Уладзімір Садоўскі via Вацлаў Ластоўскі via Говард Лаўкрафт (пераклад Уладзіславы Гурыновіч і Ўладзіміра Садоўскага)
Апавяданне "Лабірынты безыменнага горада" створана шляхам перамешвання двух апавяданняў: "Лабірынты" беларускага гісторыка Вацлава Ластоўскага і "Безыменны горад" амерыканскага культавага пісьменніка літаратуры жахаў Говарда Лаўкрафта (у тэксце таксама выкарыстаны ўрыўкі з яго апавядання "Фэст" у перакладзе Уладзіславы Гурыновіч). Абодва апавяданні напісаныя амаль у адзін час: "Безыменны горад" у 1921 годзе, "Лабірынты" у 1923-м. Уражвае сугучча твораў двух пісьменнікаў, якія жылі на супрацьлеглых баках планеты і стваралі настолькі тэматычна, стылістычна і атмасферна падобныя рэчы. Гэтае сугучча аўтар пастараўся перадаць у сваім мэшапе, наколькі добра гэта атрымалася – вырашаць чытачу. Па заканчэнні чытання раім таксама азнаёміцца з арыгінальнымі тэкстамі перамяшаных пісьменнікаў.
