Урывак з рамана «Запавольваньне»
Тое, чаго больш за ўсё баісься і абыходзіш бокам, абавязкова цябе напаткае і завалодае табою. Пра гэта думаў цэлую раніцу і ні да якой высновы не прыйшоў.
Усё, чаго ты так засьцерагаўся, цябе напаткала. І далей мусіш з гэтым жыць. Мусіш улагоджваць адносіны, шукаць агульную мову, трываць, трываць і трываць... Бо тое, чаго баяўся і абыходзіў бокам, ужо ў цябе ў сярэдзіне; больш за тое — гэта ўжо ты сам. А ці можна баяцца самога сябе? Магчыма, і можна. Толькі ці ёсьць у гэтым хоць нейкі сэнс? Ня ведаю. З сэнсамі ўвогуле цяжка. Гэта дакладна.
Ёсьць толькі адзін дзень (магчыма, ва ўсім жыцьці), калі ты зможаш сваё самае істотнае зразумець ва ўсёй глыбіні, вышыні і шырыні. І гэты дзень нічым ня будзе адметны. І пазнаць яго ня так проста. І я ведаю, што гэты дзень яшчэ не прамінуў. І хвалююся, бо мушу яго годна сустрэць і прывітаць.
Маё натхненьне капрызьлівае, як невялічкая яхта, што ў бязьветраную цішу дарэмна ловіць сваімі сасьмяглымі ветразямі ветрык-пракуду. Я з гэтым даўно звыкся.
Аднойчы ён мне сказаў: разумееш, нічога зьмяніць нельга. Што павінна быць — адбудзецца, але можна інтэрпрэтаваць у сваіх інтарэсах. Разумееш?
Тады я гэтага не разумеў.
Нядзеля. Першы вясновы дзень, які амаль што лета. Цёпла. Відаць, градусаў дваццаць пяць. Спраўджваю ў інтэрнэце. Пішуць, што дваццаць тры.
Традыцыйна раблю нядзельны шпацыр: спачатку па парку, а затым у невялічкі заапарк, які месьціцца ў глыбіні парку.
Паўсюдна шмат людзей на адпачынку. Гуляюць сем’ямі з малымі дзецьмі, або бабулі з унукамі і ўнучкамі. Усе распрануліся да цішотак, кашулек і лёгкіх сукенак.
У парку п’яніць голаў прыемны сьвежы водар лесу.
І адчуваю, што нейкі ўспамін прарываецца праз заслону памяці. Штосьці яго выклікае, таямніча інсьпіруе. Ці гэтыя бясьпечныя, вясёлыя людзі, якія ідуць і ідуць насустрач бясконцым патокам? Ці дурманлівыя пахі парку? Ці гэты лагодны, цёплы, вяснова-летні дзень?
Сілюся ўспамін злавіць. Здаецца, нейкія кавалачкі ўжо прамільгнулі ў галаве... але на такой хуткасьці, так імкліва, што не пакідаюць нават дробненькага фрагмэнту і зьнікаюць у цемрадзі клетак мозгу.
Магчыма, гэта штосьці зь дзіцячых уражаньняў ад паездак з бацькамі ў Крым? Хочацца верыць у гэта, бо ўспаміны пра тыя летнія паездкі выдатна пасавалі б да гэтага сьвята цеплыні, першай лістоты і першых кветак.
У заапарку мой любімы вальер — з рысьсю. Быць у форме нават у клетцы. Гэта ня кожны можа. Палова тутэйшых жывёлін — брудныя, ускудлачаныя, паўсонныя і паўжывыя. Але толькі ня рысь. Поўсьць яе ільсьніцца дасканалай чысьцінёю, рухі яе грацыёзныя і пругкія, у позірку гонар і рашучасьць.
І гэты ветрык з прахалодаю. Зь вільготнай прахалодаю. Які папярэднічае дажджу. Я памятаю яго.
І гэтыя дзіўныя ўспаміны, калі згадваецца штосьці абсалютна нявартае, бессэнсоўнае. Згадваецца зь неверагоднай стабільнай пасьлядоўнасьцю, прычым, так выразна, нібыта гэта запісана на відэа. Вось ужо гадоў двадцаць бачу відзежу, як па вузкакалейцы, якую праклалі для таго, каб вазіць торф для мясцовай электрастанцыі, ідзе цягнічок з адмысловымі вагончыкамі, з каптуром наладаванымі тым самым торфам. Дакладна ведаю месца, адкуль назіраю. Усё бачу так выразна, што, здаецца, магу разгледзець лічбы, якімі пранумараваныя вагончыкі.
Той вузкакалейкі даўным-даўно няма. Няма тых вагончыкаў і цягнічка. Няма прадпрыемства, якое здабывала торф для электрастанцыі. А сама электрастанцыя даўно перайшла на газ.
Але бачу і бачу гэты цягнічок. Куды ён так сьпяшацца? Можа ў той дзень здарылася штосьці важнае? Менавіта ў той самы момант, калі назіраў цягнічок. Штосьці такое, чаго ня мог заўважыць у прынцыпе. Але нейкае невядомае пачуцьцё, нейкі рэцэптар, які існуе ў недаступным табе сэгмэнце мозгу, адгукнуўся на гэтую важнасьць, зафіксаваў яе, захаваў відэа і пэрыядычна пракручвае яго ў тваёй галаве.
Але навошта?
(...)
Мне чатыры гады. Мае бацькі трэці год жывуць на поўначы Манголіі ў невялікім гарадку, ці, лепш сказаць, пасёлку Тасонцэнгел, куды бацьку накіравалі навучаць мясцовыя кадры працаваць на цеплавой электрастанцыі.
Вясна. Усё аднастайна, як мінулай вясной, як і па-за мінулай. Тады я гэта не разумеў ва ўсёй глыбіні і шырыні. Аднастайнасьць робіцца праблемай дарослых людзей. Гэта выдатна разумею зараз. І раптам падзея. Праз горную раку Ідэр, якая працякае праз гарадок, пачынаюць будаваць драўляны мост.
Я шукаю ў інтэрнэце зьвесткі пра раку.
Ідэр — рака ў Манголіі. Знаходзіцца на паўночным захадзе краіны. Бярэ свой пачатак у Хангайскіх гарах. Даўжыня ракі складае каля 452 км. З’яўляецца адным з правых прытокаў ракі Селенгі. З кастрычніка-лістапада да сярэдзіны-канца красавіка рака замярзае.
Раней жыхары Тасонцэнгела мелі вялікую праблему зь пераправай на левы бок ракі. Асабліва транспартам. Такі гэта мядзьведжы кут. І вось пачынаецца доўгачаканае, гістарычнае будаўніцтва. Ясна, што жыхары гарадка ходзяць зірнуць на будоўлю як на нейкае захапляльнае відовішча. Бо надзвычай прыемна назіраць, калі мара нарэшце пачынае ажыцьцяўляцца на тваіх вачах.
Рэгулярна цікавіліся хадою будаўніцтва і мы з мамай.
Той дзень пачаўся звыкла. Сонца, як і раней, узьнялося на небасхіл з-за гор. Дзьмуў звыклы моцны вецер, які тут, здаецца, не сьціхае ніколі. У небе, як і раней, кружлялі арлы. Тушканчыкі цікаўнымі зіркамі выглядалі са сваіх норак. На даляглядзе, за левым берагам Ідэра, пасьвіліся статкі авечак, коней, якаў і вярблюдаў.
Гэта было недзе апоўдні. Мы, як заўжды, выйшлі на прагулку. Маці з маленькім, вельмі ўвішным і непаседлівым сынам. Я шпарка пабег наперадзе да моста, бо чакалася, што сёньня працы завершацца. Ад нашага дома, дзе мы жылі, да ракі было недалёка. Па дарозе спужаў некалькі тушканчыкаў, але не зьвярнуў на іх увагі. Цікавіла мяне сёньня зусім іншае.
Будаўнікі сапраўды амаль скончылі працу. Яны забівалі дошкамі прагалы ў насьціле мосту. Такіх прагалаў засталося некалькі, усе яны былі бліжэй да левага берагу Ідэру. Я безь перашкоды ўскочыў на мост і шпарка пабег па ім, круцячы галавой, паглядаючы на раку, на будаўнікоў, і на статкі, што пасьвіліся на супрацьлеглым беразе. Але найперш мне карцела пабачыць, як там будаўнікі прыбіваюць апошнія дошкі. Суладна гучаў стук малаткоў, перакрываючы халодны, гучны сьпеў горнай ракі.
І тут здарылася тое, што нярэдка здараецца зь дзецьмі, калі яны няўрымсьліва бегаюць, задзёршы голаў. Я спатыкнуўся і паляцеў. І ня проста на насьціл мосту, а ў прагал, які яшчэ ня быў забіты дошкамі. Цяжка гэта ўявіць, але здарыўся цуд, які ня мае ніякага зямнога тлумачэньня. Я павіс. Сваімі дзіцячымі далонькамі, як лапкамі маленькай птушкі, што яшчэ ня ўмее лятаць, я з усіх сваіх кволых сілаў учапіўся ў бэльку, і тая не дала мне ўпасьці.
Унізе гучна клікала мяне горная, ледзяная рака. Я стараўся не глядзець долу. Глядзеў толькі ўверх. Там, высока-высока, кружляў арол. Відавочна, ён бачыў мяне, бо кружляў проста нада мной. І больш нікога, хто мог бы мне дапамагчы. Я пачуў, як закрычала мама. Як гэты роспачны крык падхапілі іншыя людзі. Мяне не вучылі, як і ў каго можна прасіць дапамогі ў такіх выпадках. А калі і навучылі б, то наўрад ці я скарыстаўся б гэтым. Бо страх паралізаваў мяне. Сваім дзіцячым розумам я не ўсьведамляў, што значыць быць на краі жыцьця. На самым-самым краі. Але нейкае іншае, невядомае пакуль што мне пачуцьцё, пра гэта ведала добра.
Калі б я упаў у раку, мае шанцы выжыць былі б мізэрныя. Рака з такой імклівай плыньню мяне хутка панесла б далей ад мосту.
Я вісеў над горнай ракой. А нада мной, высока-высока, кружляў арол.
***
Парыскі тлум мяне хутка стамляў. І тады я вяртаўся ў кватэрку на вуліцы Gravilliers, у якой другі тыдзень жыў парыскім жыцьцём, і, грымнуўшы на канапу, чытаў кнігі, балазе на паліцах іх было ўдосталь. І, што самае каштоўнае, гэта былі пераважна беларускамоўныя кнігі. Кватэрка, у якой гасьцінна дазволілі мне пажыць, належала беларускім паваенным эмігрантам. З таго часу тут і цеплілася беларускае жыцьцё. Такі сабе маленечкі беларускі анкляў.
І менавіта тут, у Парыжы, падумаў пра гэта, дакладней, зразумеў: думкі не перамяшчаюцца геаграфічна. Вось я ў Парыжы, але нельга сказаць, што мае думкі таксама зараз у францускай сталіцы. Яны нараджаюцца ў маёй галаве, але далей існуюць недзе ў іншай прасторы.
На Эйфэлеву вежу я ўзьбіраўся самастойна, безь ніякай дапамогі. У мяне было шмат вольнага часу, я нікуды не сьпяшаўся і мог сабе дазволіць гэтае нясьпешнае ўзыходжаньне. Той Парыж, які распасціраўся ўнізе, моцна адрозьніваўся ад таго, які я аглядаў зьверху. «А той, які бачны з космасу, відаць, зусім іншы», — падумаў я тады. То бок існуе тры ўзроўні Парыжу. У прынцыпе, можна ў кожным зь іх жыць. Бо ўсё залежыць ад таго, якім ты яго ўяўляеш. Гэмінгўэй жыў на першым узроўні Парыжу. Хто жыў на другім і трэцім, я ня ведаю. Магчыма, хтосьці й жыў.
Магчыма, ёсьць і ніжнія ўзроўні. І цалкам верагодна, што менавіта ў іх жыла беларуская паваенная эміграцыя. Хаця не, гэта мае фантазіі. Беларусы ўсё ж эўрапейцы, няхай сабе і з усходу. Ім парыскае жыцьцё хутка робіцца зразумелым.
З вышыні Эйфэлевай вежы добра назіраць за самалётамі, якія ідуць на пасадку ў тутэйшыя аэрапорты, і якія ўздымаюцца зь іх, набіраючы патрэбную вышыню.
Самы вялікі парыскі аэрапорт — Шарля дэ Голя. У даведніку прачытаў:
Па выніках 2014 года пасажырапаток аэрапорта склаў звыш 63,8 мільёнаў чалавек, а колькасць узлётаў і пасадак паветраных судоў больш за 450 000, што робіць яго восьмым ў свеце і другім у Еўропе (пасля лонданскага аэрапорта Хітроў) па пасажырскай загружанасці. Па памеры грузапатоку аэрапорт з’яўляецца дванаццатым у свеце і другім у Еўропе (пасля аэрапорта Франкфурта-на-Майне), апрацаваўшы звыш 2 мільёнаў тон грузу за 2012 год.
Увечары сьніў той мост. Праўда, на ўсходе, замест звыклых горных вяршыняў, стаяла шмат Эйфэлевых вежаў, яшчэ большых, чым у Парыжы. Маленькія сувэнірчыкі, якімі гандлююць у францускай сталіцы на кожным куце, нібыта павялічылі да гіганцкіх памераў і перамясьцілі ў ваколіцы Тасонцэнгела. Сьніў, нібыта сталым мужчынам я іду па тым самым мосце, бачу яго канец, але ніяк не магу да яго дайсьці. Іду-іду, а той канец зусім не набліжаецца...
Ён прымружыў левае вока, паглядзеў на мяне, затым скіраваў свой позірк на цені, якія пакідалі дрэвы на асфальце ходніка, і сказаў: — Сьвятло можа зрабіць на тым самым месцы, з дапамогаю ценяў, розныя малюнкі. Разумееш?...
***
І раптам нада мной, захінуўшы арла ў небе, зьявіўся чырвоны васпаваты твар мангола, нават не чырвоны, а хутчэй малінавы, які бачыў шмат гор, стэпаў, горных рэк, арлоў і якаў. Ён схапіў мяне за танюткія запясьці і з усёй сілы, так мне падалося, рвануў уверх.
І я паляцеў насустрач арлу. І ўсе тушканчыкі навокал назіралі за гэтым. Яны стаялі слупкамі каля сваіх норак, акамянеўшы ад такога дзіва. І арол мне па-братэрску замахаў крыламі. І я ляцеў і ляцеў і, здавалася, ужо бачыў увесь Тасонцэнгел з вышыні птушынага палёту. Але той самы мангол перарваў мой палёт, спусьціў мяне на зямлю і прыціснуў да сваіх грудзей. Усім сваім дзіцячым целам я адчуваў, як паторгваюцца яго рукі, як усхвалявана б’ецца сэрца. Мангол разьвярнуўся і панёс мяне на правы бераг Ідэру — туды, дзе засталася мама.
Мама ляжала на траве, а нейкая жанчына мокрай хустачкай абцірала яе твар.
