Плян провадаў

Пераклад: 
проза, беларуская мова, пераклад

“Што яшчэ павінна перажыць Уршуля пасьля 399-ці старонак?”
Рудалф Слобада

 

I. Пэтржалка – Галапагі

 

Пэтржалка
The shadow of my smile
Пэтржалка
My own style
Пэтржалка
The sound of my heart
Пэтржалка
Always on my mind

 

Жывая пэтарда. Сусед Яна і Эльзы, што жыве ў кватэры побач, ужо стары чалавек. Вось ужо тры гады ён лічыць, што Эльза – гэта Янаў сын. Вітаючыся, ён кідае ёй бадзёрае “Чэсьць!” і калі-некалі па-сяброўску б’е яе кулаком у грудзі.

Сусед не трывае пэтардаў. Калі дзеці пачынаюць іх запускаць, ён выбягае на балкон і крычыць: “Ах ты ўебан!” Зноў і зноў. Гэтак пачынаецца ў Пэтржалцы перадкалядная пара: “Ахтыўебанахтыўебанты”.

Сусед – не чалавек, а, па сутнасьці, своеасаблівая пэтарда. Капсуля. Сёньня ўначы Эльза выпраўляецца да ягоных дзьвярэй, каб ня слухаць больш празь сьценку забаўляльнай тэлевізійнай праграмы. Яна просіць суседа сьцішыць гук. Ягоныя вочы зіхцяць: камбінацыя алькаголю і сьлёз. “Ну, ня ведаю”, кажа ён з пачуцьцём перавагі, поўны пазытыўнай энэргіі. “Гэта ж праграма ў дапамогу Татрам, то я думаў, што ўсе як адзін”, румзае сусед.

Эльза сыходзіць, уваходзіць у сваю кватэру, тэлевізар за сьценкай больш не раве. Раве ўжо сусед: “Курвы мадзярскія!” Зноў і зноў. Эльза ляжыць у ложку, па твары ў яе цякуць сьлёзы. Зноў і зноў. У дапамогу Пэтржалцы.

 

Пэтржалка – тэрыторыя, дзе час ня грае ролі. Тут жывуць істоты, пра якіх рэшта зямной кулі думае, што іх ужо не існуе, што яны ўжо вымерлі. Як добрыя, так злыя. Прусы сваімі формамі нагадваюць дыназаўраў, голас суседа выходзіць ня з горла, а з іклаў драпежніка.

Эльза выбягае на балкон, дастае са сьметніцы бутэльку і нахіляецца праз балкон да суседа. Там ля сьцяны стаіць пусты акварыюм. Эльза шпурляе бутэльку ў цэнтар акварыюма і ўцякае назад, каб схавацца ў ложку. Яна чуе, як сусед выходзіць на балкон, нейкі час пануе ціша. Эльза дрыжыць.

“Сіняе партугальскае”, неўзабаве вычытвае з аскепкаў шкла зьдзіўлены сусед. Потым на зямлю сыходзіць мір.

 

Усе сьцены ў пэтржальскіх кватэрах умеюць сьпяваць і апавядаць. Тут вы згадваеце песьні, якія былі ўжо лічылі забытымі цэлым сьветам. Час стаіць, прыймачы ўжо гадамі наладжаныя на адну станцыю. Рыска, якая пазначала яе на шкале, з часам запала ўсярэдзіну прыймача. На дно запаведніка. Эльза спраўдзіла, што па радыё яшчэ і сёньня перадаюць праграму “Ад шчырага сэрца”. Яна памятала яе зь дзяцінства. Пры сацыялізьме праграму слухалі ў кожнай цырульні.

Эльза просіць суседа, каб ён не ўключаў песень і віншаваньняў так гучна. Сусед стаіць у дзьвярах у майтках, босы. Плача. Духавы аркестар нагадаў яму пра ягоную памерлую маму.

 

Суседа прыходзяць наведваць два сыны: “Прачніся, татка! Ты не ў курсах! Што з табой? Ты мне звоніш праз чэскую сетку на мабільнік у Аўстрыю? Я ж мушу за ўсё гэта плаціць! Зірні на сябе, выкапень! Ачомайся! Увесь час табе кажу, а ты праз два тыдні ўжо ні халеры ня помніш”.

“Не кажы мне падрабязнасьцяў! Падрабязнасьці мяне не цікавяць”, просіць бацька.

Эльза пастанаўляе, што высачыць сыноў на двары перад домам і папросіць іх, каб яны ня слухалі свае сямейныя праграмы на ўсю моц да трэцяе ночы. Прастаяўшы паўдня ля пад’езду, яна спраўджвае, што няздольная адрозьніць суседавых сыноў ад рэшты пэтржальскіх маладых людзей. Усе яны высокія, у іх набрынялыя пастаці, стрыжаныя налыса галовы і твары, што нагадваюць сырнікі.

 

Эльза: Зарэчная тэрыторыя здавалася мне ў дзяцінстве небясьпечнай. Мы з бацькамі жылі ў Старым горадзе. Стары мост ёсьць пачаткам непрадказальнай дарогі – левы ходнік падвешаны па-над прорвай, у якой некуды прэцца бурая рака. Мяжа, за якой нядзельны шпацыр ператвараецца ў барацьбу за выжываньне. Таму па мосьце павінны былі б хадзіць толькі дарослыя людзі, якім ужо споўнілася 18.

З гарадзкой набярэжнай я часта назіраю за Люнапаркам – брамай у Пэтржалку. Спрабую ўнікнуць ад спапяляючых поглядаў сфінксаў. Яны вартуюць уваход і пры гэтым удаюць гульлівасьць. Канёчкі, качары і лебядзі дзікіх памераў і фарбаў бегаюць па непранікна замкнёным коле. Круцяцца па д’яблам адмеранай трасе. Над імі варочаюцца карагоды вісклівых і крыклівых дзяцей. Няўмольны вір паглынае вакольле.

Выйсьця няма – кола прарваць нельга. Некалькі дзяцей зрабіла памылку – яны сутаргава трымаюцца за непадатлівыя шыі штучных коней і плачуць.

“Вось гэта я называю жыцьцё”, кажа карусельшчык, уздымае твар да неба і паддае хуткасьці.

У пэўныя дні Люнапарк выглядае так, быццам ён зачынены, на рамонце. Працуюць толькі пару каруселяў і тыр. Па забалочанай мясцовасьці бадзяюцца карусельшчыкі. Іхныя трагічныя пастаці нагадваюць пра Англію ў часы, калі дзяцей выкарыстоўвалі на чышчэньне комінаў.

На аўтадроме пры сутыкненьні сіняй машыны з чырвонай я атрымліваю ўдар у дыхавіцу. Калі гутарка заходзіць пра каруселі, бацька заўжды апавядае мне пра лебедзь, якая сарвалася на поўнай хадзе разам з двума маленькімі дзецьмі.

Мы з бабуляй заходзім у люстраны лябірынт, а калі нам паўгадзіны не ўдаецца знайсьці адтуль дарогу – ні выйсьця, ні дзьвярэй, люстэркі замест вокан, абы што, толькі ўвесь час я і бабця, бабця і я, і ў люстэрках нашыя штораз бляднейшыя твары – тады мы пачынаем гукаць таго спадара, што прадаў нам квіткі, і прасіць, каб ён нас адтуль вывеў. Паказаў нам шлях.

Празь некалькі гадоў мама з бабуляй заблукаюць у Пэтржалцы. Сядуць на той аўтобус, але ня ў тым кірунку. Замест таго, каб завезьці іх у горад, ён адносіць іх усё глыбей у нетры мікрараёну.

Калі яны ў жаху зь яго выйдуць, вакол будуць ужо цемра і сьнегапад. Яны ўжо ніколі ня трапяць дамоў, ня выйдуць адтуль жывымі. “Скажыце калі ласка, як нам даехаць да Браціславы?”, кінецца мама да дзяўчыны на прыпынку. “Дык вы ж... Тут і так Браціслава”, зьдзівіцца дзяўчо.

Мама роспачна ўсьміхнецца. “Я маю на ўвазе – да гораду Браціславы”. Калі яны выйдуць на мост, мама спытаецца ў бабулі, ці заўважыла яна, які нязвыклы быў у дзяўчыны твар. Рыхтык як нейкі сырнік.

 

Калі мы зь Янам зьбіраемся ўпершыню пераспаць, ён кажа, што жыве ў Пэтржалцы. Я аддаю сабе справу, што нават не затрымцела.

 

Мост небясьпечны, асабліва калі чалавек пераходзіць яго пешкі. Рака надта блізка. Мяжа між вадой і паветрам правакуе. Я баюся, што вазьму і скочу. Без падрыхтоўкі, без усякіх сумных думак, без выклічніку “гоп”, ніякіх драм і развагаў – разьмераны крок па мосьце проста пяройдзе ў скок.

 

Найвялікшае жаданьне скочыць у мяне ўзімку. Пад слоем цёплай вопраткі чалавек пачувае сябе непранікальным і неўразьлівым. І прагне перамен. Як качэўнік прагне зьмяніць акаём, так і я ўзімку тужу па зьмене малекулярнага стану. Замест няпэўнага няўклюднага кроку па заільдзянелай паверхні моста – скок, які стане лётам. Потым прыйдзе пераходны момант. Яго працягне хвіля, калі ўжо ляжыш у вадзе, але тая яшчэ не дасягнула скрозь пласты вопраткі цела. Вада, цяжкая і зялёная, як мэнтолавыя цукеркі, прасочваецца вельмі памалу – напаўняе кішэні, пранікае ў боцікі.

 

У аўтобус зайшоў сырнік. Расправіў перад мною свае тлустыя татуяваныя плечы. Я палічыла за лепшае заплюшчыць вочы. Каб ня мусіць глядзець на фігуры, што нясуцца наўскапыт у полымі, на твар сырніка, зарамаваны месяцовым краявідам за вакном. Я дазваляю, каб мяне везьлі й торгалі з заплюшчанымі вачыма.

Магчыма, менавіта пэтржальскія выявы спрычынілі тое, што Ян колькі гадоў таму часова асьлеп. Ён пастанавіў лепей ня бачыць, не глядзець навокал, не сачыць, не назіраць насуперак уласнай волі – за Пэтржалкай.

 

Ян згадваў, як аднойчы яго праз доўгія гады прыйшоў наведаць сябар дзяцінства, які ў шэсьцьдзесят восьмым эміграваў у Канаду. Паглядзеў-паглядзеў з акна пэтржальскай кватэры дый болей у родны горад не прыехаў. “Дык вось як ты цяпер жывеш”, сказаў ён, паляпаў Яна па плячы і вярнуўся дамоў, як вадой разьліўся. Болей ужо ён ніколі не аб’яўляўся. Пэтржалка ўдарыла яго ў канадзкую дыхалку.

 

Татуяваныя людзі ніколі мне не падабаліся. Яны нагадвалі мне пра зону і пірацкія караблі. І пра п’янага рабочага ў летняй электрычцы. Мы з мамаю вярталіся дамоў з купальні. “Шо зырыш?”, вызьверыўся на маму рабочы з татуіроўкай русалкі, прабітага стралою сэрца і надпісам “Кармэн” на руцэ. “Я на вас не гляджу”, адказала мама, і мы перайшлі ў другі канец вагону.

 

Часам я думаю, што Ян асьлеп не з-за Пэтржалкі. А з-за мяне. Ён ужо больш ня мог глядзець на нашае супольнае жыцьцё. Як на тую татуіроўку. Узяў і перайшоў у другі канец вагону.

 

А ягоны канадзкі сябар больш ніколі не вярнуўся ў Славакію, бо ўсьвядоміў, што ад Пэтржалкі няздольны нікога ўратаваць. Нават свайго найлепшага сябра і былога камандзіра дзіцячага войска.

 

Потым, калі Яну зноў вярнуўся зрок, ён пачаў ненавідзець усё, што нагадвала яму пра сьлепату. Коўзкія камні на дне рэк, азёр і мора, гразь, фільмы “Танец у цемры” і “Рэй”, плывецкія акуляры і прадукты цёмнага колеру (ялавічыну, кітайскія грыбы, індычыныя сьцёгны).

 

Аднак бачыў ён ужо толькі на адно вока.

 

Сырнікі вызнаюць культ сьмерці. Іхныя голыя чарапы – знак нэкрафіліі. Яны ненавідзяць усё, што прарываецца да сьвятла, усё, што рунее, выбіваецца, прадзіраецца з шкарлупіны. Ім імпануе голая бліскучая косьць, чэрап, чысты кальцый. Валасы сырнікаў атрымаюць шанец на жыцьцё толькі пад зямлёю. Тады яны ўпершыню, нясьмела, як пушок, прарастуць на чарапах.

 

“Ага! А гэта што?”, крычыць малы хлопчык на пэтржальскай тэрасе, махаючы рукамі ў паветры, як птушка.

“Нічога”, адказвае яму сябрук.

“Гэта называецца гайль!”, гаворыць хлопчык і махае рукамі далей. Трошку адрываецца ад зямлі.

 

Эльза зь Янам належалі да браціслаўскіх дэспэрада. Яны не працавалі ў рэклямнай агенцыі і не імкнуліся назьбіраць грошай на лепшую кватэру (ц)і машыну. Часьцяком яны выседжвалі ў дарагіх кавярнях. Усе заробленыя грошы яны праядалі, прапівалі й пракурвалі. Яны паводзілі сябе як студэнты (дэвіз: “толькі зэканомленыя грошы – насамрэч змарнаваныя грошы”). Яны далучыліся да бестурботнай праслойкі людзей, якія купляюць толькі тое, што можна высікаць, выкакаць, выдыхнуць – рэцыкляваць да 24 гадзін.

Менавіта дзякуючы такім дэспэрада ў горадзе маглі дзейнічаць кавярні і рэстарацыі, дзе ўсё каштавала ў сто разоў болей, чым можна было сьцярпець.

 

Час ад часу яны былі шчасьлівыя, што могуць пакаштаваць жыцьця ў іншых дамах – пансіянатах ці гатэлях. Ім было ўсё адно, у якім горадзе яны сяліліся. Гэта была асалода, пажыць недзе апрача Пэтржалкі. З вандровак яны заўжды вярталіся дамоў з боязьзю таго, што іх можа на гэты раз чакаць за дзьвярыма ўласнай кватэры.

 

Эльза: На іншых нападае дрыстун, калі яны выпраўляюцца ў Эгіпэт. На нас ён нападаў тады, калі мы вярталіся дамоў. У Пэтржалку.

 

Эльза зь Янам кахаліся. У пакой даляталі галасы дзіцячых фюрэраў, што гуляліся ў свае гульні ля панэльнага дому. Выкрыкі. Лаянка. Была восень. Павольна цямнела. Асалода мужчыны і жанчыны мяшалася з вульгарнасьцю дзіцячых крыкаў. Яны кахаліся ціха і сьціпла. Пазіралі адно аднаму ў вочы. Як гэбраі, схаваныя ў нейкім склепе.

 

У кожным славутым горадзе ёсьць аглядальная пляцоўка. Толькі зірняце – і ў вас пад нагамі адразу ўсё места, яго відаць як на далоні, усё разам. На некаторых такіх пляцоўках ёсьць кавярні, дзе можна набыць найдаражэйшую ваду ці віно ў горадзе.

На кожнай пляцоўцы жыве дзядок. Збольшага сівавалосы. Ён незаўважна стаіць у кутку і глядзіць на тых, хто аглядае горад. Яны ў яго як на далоні, усе разам.

Ён падыходзіць да безабаронных наведнікаў, на момант зазірае ім у твары, і тут жа ягоныя рукі ўзьлятаюць угару, і ён пачынае сыпаць назвамі вядомых пабудоў і памятных мясьцінаў. Паказвае з будынку на будынак, быццам гуляе горадам у шахматы і пакрыёма іх перасоўвае. Ён працягвае гэта рабіць і пасьля таго, як вы яму дасьцё зразумець, што добра ведаеце горад. Што вы не турыст. Што вы тут нарадзіліся і пакідаеце горад толькі цягам сьпякотных летніх месяцаў.

Потым дзядок настаўляе далонь і просіць тры эўра на каву.

 

Эльза: Я – браціслаўскі дзядок. Падпільноўваю на адным з пагоркаў. Адсюль найлепш бачна турыстаў. Я назіраю й выбіраю. Потым падыходжу да ахвяраў, на момант зазіраю ў іхныя твары, працягваю руку ў кірунку другога берагу і паказваю на белы горад за ракой: Пэтржалка, Пэтр-жал-ка.

 

Я цот у цот нагадваю сівавалосага дзядка Фройда ў момант, калі яго выклікалі ў гестапа. Тое разьмясьцілася акурат насупраць ягонай кватэры (Бэрггасэ 19). Вокны глядзелі ў вокны. Перш, чым яму дазволілі пакінуць краіну, ён мусіў даць падпіску, што яму нічога благога не зрабілі. Дзядок падпісаўся і дадаў фразу: “Кожнаму магу гестапа толькі парэкамэндаваць”.

 

Муэдзіны. Галасы наступалі. Ударалі з-за сьцен, спускаліся з вышыні, стукаліся ў ступакі. Рытмічны сьпеў пэтржальскіх муэдзінаў. Ён будзіў Эльзу вельмі рана. На досьвітку.

Паверхам ніжэй жыла старая жанчына зь нямоглаю маці. Абедзьве былі ўвесь час дома і абедзьве амаль ня чулі. Іх бясконцая размова пачыналася на досьвітку. Бабулькі прачыналіся рана, не маглі спаць. Штораніцы яны разьбіралі па палічках існаваньне – сваё і іншых людзей. (Ад самага пачатку.) Трымаліся за пляткарства, як за жыцьцё.

Эльза ляжала ў ложку. Яе турбавалі галасы, што ўздымаліся з кватэры на ніжэйшым паверсе. У яе было адчуваньне, што бабулькі каркаюць у падушцы пад ейнаю галавой. Яны сядзелі там кожнай раніцы. Ад пачатку сьвета. Іхнае старэчае сямейнае быцьцё пульсавала ў яе пад патыліцай.

“Мама, ты вельмі клопатная пацыентка”, вішчэла адна старая на другую. “Увесь час нэрвуесься. Скардзісься – на лекараў, сястрычак, на дыяліз. Ты вечна страшэнна незадаволеная. А астатнія бабулькі ў палаце толькі цішком ляжаць, нават рота не раскрыюць...”

“Або мацюкаюцца”, пракаркала другая старая.

А з узыходам сонца паступова далучаліся астатнія.

 

Кожнаму магу Пэтржалку толькі парэкамэндаваць.

 

Ёкат дзяўчыны, выгадаванай на порнафільмах, што пры траху крычала так, быццам яе рэзалі. Зь левага боку даносіўся маналёг расчараванай жанчыны. “Вы мяне напаілі, а потым тайком прадалі старажытны гадзіньнік, людаеды. Але гэтая кватэра – мая маёмасьць. Я вам усім пад сраку дам. Прастуйце адсюль, паскуды. Усё цішком – ручнікі пакралі, рондлі пааббівалі. Галоўнае, што ў іх усё цэлае!”

Кватэру напоўніла гучная музыка. Да краёў. Мэбля і Эльза затрымцелі. Нехта выбег на балкон: “Гэта канец! Чуеш? Між намі ўсё! Я цябе моцна кахала, але гэтым разам ты мяне ўканец пакрыўдзіў. Хаця цяпер табе ўжо ўсё адно. Я цябе кахаю, але дай мне ўжо спакою. І колькі ў мяне ў потцыххяроў, гэта ўжо зусім ня твой клопат!”

Эльза выбегла з кватэры. І думала, што больш ніколі ня вернецца. Роддны дом!

Яна праходжвалася па раёне прыватных вілаў на Палісадах. Паглядала ў разгалінаваныя абблокі. Па вульліццы разьлягаўся мяккі гук ейных уласных кроккаў. Цішыня зьзяла. Эльзіна дыханьне было глыбокім і роўным.

Як толькі яна зноў пераступіла парог сваёй кватэры, дыханьне міжволі паскорылася. У жываце ціснула мора запэцканых коўзкіх ккамяньнёў. У пакоі было ціха. Яна чакала. Як казуля ў пастцы. Як заяц, гатовы скочыць.

 

Муэдзіны нагадваюць ёй кажаноў. Сьляпых крылатых мышэй, якія ўвесь час выдаюць гукі. Паводле рэха свайго голасу яны ўмеюць арыентавацца, вызначаюць азімут, каардынаты, ведаюць, дзе знаходзяцца. У сьвеце яны арыентуюцца паводле таго, наколькі іхны голас адбіваецца ад вакольных рэчаў, істотаў, краявіду. Яны выдаюць гукі і гэтак шукаюць сваё ўласнае месца. Гэта агучаныя стварэньні, якія кіруюцца рэхам. Як людзі, што ўвесь час стракочуць у тэлефоны, прыкладзеныя да шчок. Якія хутка й несупынна балбочуць і ўслухваюцца ў рэха сваёй балбатні. Шукаюць, куды яны трапілі. Наколькі глыбока захрасьлі ў сетцы.

Накшталт сьляпых, што баяцца цемры й напаўголаса напяваюць. Як людзі, якія жывуць адны ў цёмных кватэрах і з раніцы ўключаюць тэлевізар, каб у кватэры было жыва.

Як стары Навухаданосчык, што зноў і зноў апавядае тыя самыя гісторыі. Гісторыі, якія самі вымагаюць таго, каб іх увесь час апавядалі. Паляпшалі. Каб яны ня страцілі месца. Каб было ад чаго адштурхнуцца. Каб не перарвалася ніць.

 

Эльза: Галасы – такія зачаравальныя. Яны прабіваюцца ў сярэдзіну цела. Паступова адкрываюць усе шляхі. Некаторыя назаўжды замыкаюць брамы, спальваюць масты. Закупорваюць адтуліны.

«Што гэта за шыбанутая дзяржава?», выкрыквае сусед і рагоча, як блазан. Я сяджу ў прыбіральні і намагаюся пасікаць. Сусед сьмяецца і крычыць. Ягоны голас прылягае да мяне цесна, як рамень. Як папругі. Упіваецца ў маё мяса. Дакуль я буду змушаная яго чуць, пасікаць я ня здолею.

Сусед – асоба з уласным голасам.

 

Галасоў пэтржальскіх муэдзінаў у горадзе не чуваць. Дарогу ім заступае рака. Яна іхных выкрыкаў не пераносіць. Паглынае галёканьне ўласнаю цішынёй. Бесканкурэнтнаю цішынёй.

Пад паверхняй ракі муэдзіны бязмоцныя. Вада паглынае словы, сэнс і напругу. Яны адступаюць перад ёю. Пару крокаў назад – дамоў – у Пэтржалку. Адсланяюцца, як пацукі.

Горад, па якім працякае рака, мае ў параўнаньні з горадам без ракі адну выгаду. Яго ня трэба дэратызаваць увесь адразу. Горад без ракі трэба дэратызаваць увесь, цягам аднаго дня. Каб пацукі не пасьпелі перабрацца з атручанай часткі ў мясьціны, якія яшчэ не былі апрацаваныя. Горад, па якім працякае рака, можна атруціць за два заходы.

 

Калі Эльза сыходзіла раніцай з кватэры, Ян сядзеў голы на табурэтцы і пісаў. Увечары яна вярнулася, адчыніла дзьверы ў пакой і зьдзівілася, што яе муж усё яшчэ сядзіць голы ў той самай позе і піша. Калі яна зьвярнула на гэта ягоную ўвагу, ён радасна папляскаў сябе па жываце і сьцёгнах, быццам убачыў іх упершыню. Яго пацешыла, наколькі жыва яны гучаць.

 

У тую вясну Ян з Эльзай пачалі жыць у сваім горадзе як на вакацыях. Як у замежжы. Цэлымі гадзінамі яны чыталі ў кавярні «Гіена». Прыслухоўваліся і прыглядаліся да людзей навокал. Падтрымлівалі сябе ў стане пільнага голаду. Мантачылі шмат грошай. Як заўжды напярэдадні краху. Раскідваліся імі. Увесь час нешта занатоўвалі.

У кавярні яны сустракаліся двойчы на дзень і сядалі за адным сталом зь іншай парай – Рэбэкай і Лукасам Эльфманам. Было відавочна, што іхная чацьвёрка складаецца з адных творцаў. Рэбэка была Эльзінай сяброўкай дзяцінства, Эльфман ажаніўся на ёй незадоўга да таго, як дзяцінства скончылася.

У «Гіене» ўсе былі на стыпэндыі. У такія часы жыцьцё запавольваецца, як цягам падарожжа на караблі.

 

ІІ. Кавярня "Гіена"

 

"Ах, фэечка, каб ты толькі ведала, колькі я ўсяго перажыў..."

Пінок'ё

 

Эльза: З Рэбэкай мы заўжды сустракаліся перад самым абедам. Разам ішлі ў краму, а потым спакойна й нясьпешна выпівалі 0,7 чырвонага. Рэбэка пры гэтым гатавала, таму што не любіла, у адрозьненьне ад мяне, лусьцікаў, а любіла мяса з поліўкай. Усе сапраўдныя й выключна хатнія стравы, такія як сэгедынскі гуляш альбо курыца з рысам і кампотам, расчульвалі яе ды нагадвалі пра сямейныя застольлі з мамай, якая памерла.

Рэбэка любіла гатаваць яшчэ й таму, што падчас гэтага добра пілося віно. "Вось гэтак мы, Эльза, жывем сабе, гатуем, прыбіраем і папіваем. Але часам я кажу сабе: у нас гэта замест працы – а ўяві сабе, як тым жанчынам, што да чацьвёртай працуюць, а потым яшчэ пасьпяваюць зрабіць усё тое, на што ў нас з табою цэлы дзень". Рэбэка запаліла новую цыгарэту, глыбока ўдыхнула дым і нейкі час моўчкі захаплялася жанчынамі, якія ходзяць на працу. Рэбэка была мая найлепшая сяброўка. Мала таго, мы былі яшчэ й падобныя. Іншымі днямі нас лічылі сёстрамі. Рэбэцы гэта не замінала. У яе была й сапраўдная сястра – двайняшка. Іхныя стасункі ўскладніліся пасьля таго, як сястра распусьціла па горадзе плёткі, быццам Рэбэка ў матчыным улоньні адбірала ў яе жывільныя сокі.

Рэбэцы было крыўдна, што сястра забылася, хто ў дзяцінстве ратаваў яе ад боек. "Яна ўвесь час некага правакавала, але бараніцца ня ўмела. Мы былі дзіўнай парай: выйгравалі ўсе спаборніцтвы. Я найхутчэй бегала, плавала й лазіла ў вышыню. Сястра выйгравала ў спадужаньнях кшталту: хто зьесьць больш аладак ці праглыне цэлы кекс".

 

Апошнім часам Рэбэку несупынна штосьці прыгнятала. З усёй Чацьвёркі толькі яна адна яшчэ ніколі не працавала. Стыпэндыяты штодня сустракаліся ў кавярні, каб узгадніць стратэгію. Стратэгія палягала ў тым, што нейкі адзін зь іх працаваў і зарабляў грошы, пакуль астатнія займаліся творчасьцю. Сядзелі ў кавярні, хадзілі па горадзе, назіралі, змагаліся за жыцьцё.

Тым часам чацьвёрты забясьпечваў Тройцу стыпэндыяй. Гэтак, як іншых творцаў забясьпечваюць фонд Сьвятой Магдалены ў Таскане, інстытут Галюста Гюльбэнкяна ў Лісабоне, фонд Фулбрайта ў ЗША альбо графіня Тэрн-Таксіс у Дуйне.

Сядзіба фонду Тройца мясьцілася ў кавярні "Гіена", якую наведнікі называлі "Кафэ Вена". Гэта была прасторная кавярня, куды хадзілі перадусім замежнікі й заможнікі. Тройцу яны лічылі за студэнтаў, якія заўжды калаціліся ад холаду, былі лёгка апранутыя, грэлі далоні на гарачых кубачках, пілі ўсё запар і несупынна штосьці занатоўвалі й адцемвалі ў кніжках і часопісах. Зрэдчас студэнты рэзка захлопвалі кнігу, клалі рукі на ейны пераплёт і з уздыхам пазіралі ў далеч. У такім разе астатнія госьці ведалі, што студэнты натрапілі ў тэксьце на думку, якая раптоўна перавярнула іхнае жыцьцё. Калі-некалі студэнты ўставалі з-за стала, каб нэрвова прайсьціся па кавярні. Пры гэтым яны зь нецярплівасьцю пастуквалі пальцамі па асадках. Творчасьць у наўпроставай трансьляцыі.

Сёньня ў "Гіене" Эльза ўголас зачытвае з "Пляну выправодзінаў". Першых дзесяць старонак. Пасьля таго, як паветра пацяжэла ад вульгарызмаў, з-за стала з дэсэртамі ўстаюць некалькі пажылых дам і дзьве сям'і зь дзецьмі. У канцы ніхто не аплядуе. Да Эльзы падыходзіць спадарыня ў фіялетавым. "Я звычайна не падыходжу вось так да людзей, каб падзяліцца зь імі сваім меркаваньнем, але мушу вам сказаць, што Пэтржалка – зусім не такая. Ня ведаю, дзе вы там жывяце, дзівакоў поўна ўсюды, але каб так... Так нельга! Магу вас запэўніць, што калі вы пачатак не пераробіце, то вашую кнігу ніхто ня купіць. Гэта я вам гарантую. І гэта я яшчэ не настаўніца".

 

Калі Чацьвёрка пра нешта спрачалася, яе чальцы адзін аднаго перакрыквалі, уставалі з крэслаў, іхныя шчокі палымнелі. Часам яны ладзілі тут сьвяткаваньні. У дзень заробку, калі прыходзіла стыпэндыя на наступны месяц. Тады яны неўтаймавана пілі, елі й сварыліся. Лямантавалі на ўсю кавярню.

"Не плявузгай дурасьцяў!", крычала Рэбэка на Эльзу. Прычынаю звады слугавала пастаць Каўбоя зь фільму Лінча "Mulholland Drive". Паводле Эльзы, гэта была пастаць адмоўная, паводле Рэбэкі – станоўчая. Эльзе ён нагадваў сьледчага дзяржбясьпекі. Рэбэцы – альхіміка. Цягам сваркі аблічча Эльзінай сяброўкі ператваралася зь першапачатковага тварыку Рэбэкі-авечкі, Рэбэкі-ягняці, Рэбэкі-сабачкасулі ў твар воўчы, ільвіны, тыгрыны, драконавы, і ўрэшце ў ім зазьзяла чыстае, сьляпучае, укамянелае золата. І Рэбэка-залатавуст пракрычала: "Заткнесься ты ці не, божухна, заткніся ўжо, Эльза!"

"Ты сварысься не са мною, а зь віном", сьмяялася Эльза.

"Думаю, час настаў. Ёй варта пачаць зарабляць", сказаў Эльфман.

"Ёй? Яна ж такая крохкая", засумнявалася Эльза.

"Зрабі ласку, не размаўляй як бісэксуалка", занэрваваўся Ян.

 

Рэбэка: Грошы, нам зноў патрэбныя грошы. Мы ж ня можам бясконца жыць проста так: бяз грошай. Цяпер мая чарга пачаць зарабляць – паспрабую. А там пабачым. Знайду сабе джоб, буду рабіць бізнэс, хадзіць на працу, зарабляць грошы, грошы, грошы, знайду сабе занятак, увайду ў рытм, у каляіну, упарадкую жыцьцё, пасталею, стану самастойнай, забясьпечу сябе.

Я магу працаваць кім заўгодна, толькі не выкладаць. Настаўнікам горай за ўсіх. Нават калі яны ўжо ня ходзяць у школу, ім усюды чуецца кляса, поўная вучняў: галасы, рыпеньне партаў, "маланкі" на пэналах, цыркуль, што ўпіхваецца ў сьпіну.

У глухім лесе да іх даносяцца галасы школьнікаў у паходзе. Яны вандруюць разам зь імі, зьліваюцца з цурчаньнем ручая. "Навошта дзяцей павялі ў паход у такі глыбокі, глухі лес? І чаму менавіта цяпер, апоўначы, на Шчадрэц?", пытаюцца пра сябе настаўнікі ў глухім лесе. "І калі я сам задаюся гэтымі пытаньнямі, дык якімі тады пытаньнямі, божа літасьцівы, задаюцца дзеці?"

 

Бабуля Рэбэкі калісьці была настаўніцай. Яна апавядала ўнучцы пра некаторых вучняў. Напрыклад, пра хлопчыка, які абзываў усіх жабракамі. Ягоны бацька быў музыка, граў на віялянчэлі, і дзеці цьвяліліся: маўляў, твой тата грае на віялянчэлесе.

Ці пра настаўніка працоўнага выхаваньня, які на ўроку адчыкаў сабе палец, а дзеці, сьмеючыся, суправаджалі яго ў шпіталь. Палец ён нёс у кубельцы зь лёдам. Дактары ў шпіталі высыпалі кубелец ува ўнітаз і змылі.

 

У апошні раз Тройцу забясьпечвала стыпэндыяй Эльза. Пад рознымі псэўданімамі яна працавала адразу ў некалькіх газэтах-канкурэнтках. Збольшага вялося пра ўплывовыя выданьні з агульнанацыянальным распаўсюдам і агульным кіроўным цэнтрам.

Першым месцам ейнае працы была тэлевізія. Пад псэўданімам "Купцава" Эльза рабіла піяр-мэнэджэркай аднаго рыяліці-шоў, якое адбывалася ў канцэнтрацыйным лягеры Дахаў. "Сінія" жылі ўва ўмовах інтэрнаваных гэбраяў, "чырвоныя" меліся гуляць ролю вертухаяў. На рыяліці-шоў ускладаліся вялікія надзеі, асабліва фінансавыя.

Месца працы нагадвала ёй піянэрскі лягер і школьную клясу. Людзі цясьніліся, елі пад лаўкамі, сварыліся, працавалі, камэнтавалі ўголас усё, што рабілі. Насіліся й гуляліся ў гульні.

Некаторыя супрацоўнікі намагаліся прымкнуць да іншых. Шукалі абароны. Як тыя самотныя стварэньні, што ўсю лягерную зьмену вечна праплакалі й прасумавалі па бацьках. "Больш ніколі нікуды не паеду", казалі яны. І ўтваралі гэтак цясьнюткія-цясьнюткія групоўкі. Па некалькі дзяцей, што плакалі ў сваім коле. Найбольш Эльзу раздражнялі вечаровыя сьпеўкі, калі ўсе сядзелі каля агню й сьпявалі. Песьня ляцела наўздагон песьні.

Маленькая Эльза заўжды сядзела цішком у заднім шэрагу, але дзеля перастрахоўкі моўчкі адкрывала рот. Зь сябе яна ня выціснула ані гуку. Але зь ейных вуснаў можна было адсачыць: "Я другооой такооой страны не знааааю".

Тое самае яна рабіла й цяпер – на працы. Варушыла вуснамі.

 

Вакол яе ліхаманкава лёталі супрацоўнікі. Выгуквалі на паскораным дыханьні вульгарызмы, не пасьпявалі, сыкалі й сіпелі. Ня спалі, ня елі. Ня елі, не пілі – толькі так і працавалі. Гэта былі героі – нэўротыкі, што бегалі па коле. Іхная вечная незадаволенасьць зачароўвала. ("Божа, чаму нельга даць мне спачатку дарабіць адно? Цяпер не, не магу. Няма часу. Занятая, мушу выпіць капучына!")

Усе жанчыны на працы зьвярталіся адна да адной з дапамогай займеньніку "мая", а ў кутках іхных іртоў зьбіраліся белыя атрутныя сьліны. У куточках абодвух вачэй у іх зьзяла па крывавай кропцы. Часам яны ладзілі сьвяткаваньні, якія называлі не "бяседа", а "бяседка".

Пасьля "мабілкі" й "раскладзіку" гэта было яшчэ адно слова, якое павінна было забясьпечыць славацкім жанчынам раўнапраўе.

 

Тым ня менш, канцэнтрацыйнае рыяліці-шоў было такім правальным, што тэлевізія збанкрутавала. Сама па сабе.

На адной нарадзе Эльзін начальнік галасіў, што ўся праблема ў недастатковай зацікаўленасьці гледачоў. "Вайна даўно скончылася, сёньня на ёй ужо не заробіш".

"Хіба толькі зноў разьвязаць вайну", адрэагаваў адзін з тэхнікаў віртуальнай студыі. Дырэктар гэтую ідэю адкінуў, аргумэнтуючы тым, што ў такім выпадку ўсе засталіся б жабракамі. "У часе вайны грошы пазбываюцца вартасьці, сьветам рухаюць харчовыя карткі".

 

У студзені насталі дні, калі Эльза адчувала сябе так, быццам зь ейнага цела кудысьці зьніклі вантробы. Дыхніца заканчвалася адразу пад горлам. У той час Эльза ела й піла. І дзівілася, што кавалкі хлеба, памідораў і вафляў ня падаюць ёй з рота проста пад ногі. Дыханьне было неглыбокім. Паветра цыркулявала між носам і ротам. Якая тут ёга!

Яна згадала жарт свайго дзядулі пра Янашыка. Янашыка падвесілі за рабрыну, але ён вісеў і не хацеў паміраць. Ну й папрасіў у цівуна дазволу выпаліць яшчэ адну цыгарэту. Цівун такі – ну, калі гэта апошняе жаданьне... Янашык схадзіў у шапік па цыгарэты і закурыў. Але ўвесь дым выходзіў зь лёгкіх праз адтуліну пад рабрынай. Належнай асалоды ад паленьня не было. Тады Янашык плюнуў, раззлавана замяў бычок і ўскочыў назад на гак.

 

Для некаторых людзей і ў старасьці піянэрскі лягер ня скончыўся. Эльзіна цётка дажывала ў доме для прыстарэлых у Будапешце. На высьпе Маргітсігет. Раз на месяц Эльза з мамай яе наведвалі. Цётка не здымала пальчатак і пахла, як антыкварны сэкрэтэр.

У студзені старая (у пальчатках) выскачыла з вакна. Скончыла самагубствам, бо не магла заставацца ў лазенцы столькі часу, колькі лічыла патрэбным. Не магла стаяць у душы й перад люстэркам так доўга, як ёй было неабходна. За дзьвярыма заўжды чакалі сваёй чаргі астатнія. Увесь час хтосьці стаяў у яе над душою. Стукаўся.

Дом прыстарэлых быў працягам піянэрскага лягеру. Агульная лазенка, зашмат сьпеваў, харчаваньне паводле раскладу, абранае кімсьці за вас мэню, час ад часу – бяседка.

 

Дарогу з Будапешту дамоў ім перакрыў софік. Ззаду на ім быў надпіс "Italy", аблямаваны памідорамі й пляшкамі віна. Эльза падумала пра мора, Пампэі й Хрыстова віно з-пад Вэзувія. Пачала марыць пра вялікія гарады – Лісабон, Рым, Амстэрдам і Лёндан. Яны асацыяваліся ў яе з пачуцьцём свабоды й дабрабыту.

У чужым горадзе яны зь Янам заўжды займаліся каханьнем двойчы на дзень. Раніцай і перад сном. Яны ўтваралі пару, якая несупынна мусіла самасьцьвярджацца – пераконвацца ўва ўласнай гамагеннасьці. Функцыянальнасьці. У іх вырасталі новыя галовы з абсалютна чыстымі языкамі. Імі яны вымяталі новую краіну.

Ніхто іх не разумеў, іхная мова рабілася таямнічай і рамантычнай. Яны выдумлялі яе самі для сябе. Ніхто ім яе не псаваў, не пашыраў межы іхнага сьвету ўяўным паразуменьнем.

Міжнародныя падзеі пераставалі існаваць. З затоеным дыханьнем яны праглядалі няўцямныя загалоўкі мясцовых газэтаў. Чужыя гарады здаваліся Эльзе свабоднымі таму, што яна ў іх ніколі не працавала. Ня ведала іхных мэраў, раёнаў, установаў, скандалаў. Ні за кім у іх ня бегала, нікога не абзваньвала. Ня мела сувязяў.

 

Эльза: Браціслава. Горад, які хапае цябе сваімі кіпцюрамі й заціскае ў сваёй лапе. Па дарозе з працы да Яна і ад Яна на працу. Ты гразьнеш у рытме ўласнага маршу. У рытме горада. У рытме каханьня, працы, гулянак, забясьпечваньня й мінаньня, набываньня й страчваньня. Мусіш, муціш? Што і зь кім? Час, чалавека, грошы? Зь местам, віном, сьпевам і работай? Мяшаеш сяброў, каханых і дэбілаў. Бліны. Браціслаўскі альхімік.

 

Браціслава. Горад, які прымушае цябе на нешта накідвацца, гэтаксама як ён накідваецца на цябе.

 

У рэдакцыі. "Чым ты, Эльза, у сапраўднасьці займаесься? Раман пішаш? Ага... Добра табе, і я так мог бы. Калі б у мяне быў час. Каб ты толькі ведала, колькі я ўсяго ў жыцьці перажыў. Во дзе была б кніга!", уздыхнуў галоўны рэдактар і наліў сабе белага віна. Ах, фэечка, каб ты толькі ведала, колькі я ўсяго перажыў... Шэф сеў на ейны стол, рукі ў бокі, і зазірнуў ёй у вочы.

"Дык як, ужо нешта даведалася?"

"Ведаеш, я ўжо й сама ня ведаю, як і што. Што ў гэтым выпадку праўда, а што не. Няма як спраўдзіць, але я спрабую – тэлефаную, пытаюся, чакаю".

Пад блакітнавокім позіркам шэфа Эльзу абдало гарачынёю. Сіняе полымя палала ёй проста ў твар. Яна думала, што вытрымае сьпякоту й гаварыла далей. Аднак у пэўны момант адчула, што калі ня здыме швэдар, то згарыць, выбухне, ейная паверхня расплавіцца.

"Спачатку ўсё здавалася ясным. Але не перастаюць паступаць супярэчлівыя зьвесткі. Нам ня варта ствараць панікі", працягвала яна, спрабуючы сьцягнуць праз галаву швэдар. Яна думала, што для гэтага будзе дастаткова аднаго хуткага руху. Аднак швэдар нібы ўпёрся ў нешта непасрэдна над галавою, і яна захрасла ў ім. "Ня ведаю, ці пасьпею да здачы нумару. Але заўтра ўжо будзе неактуальна. Трэба гэта неяк высьветліць, шукаю кантактаў", тлумачыла Эльза з-пад швэдра. У той цемры ёй здавалася, што яна намагаецца сьцягнуць ня швэдар, а ўласную скуру. Што яна памылкова нацягнула на вочы скуру зь сьпіны. "Даруй, што так выйшла", мітусілася яна. Тады шэф адной рукой прытрымаў ейныя нагавіцы, а другою сарваў зь яе швэдар. Уратаваў ёй жыцьцё. А скура на сьпіне адрастае хутка. Яна была ў гэтым упэўненая. Не давялося нават нікуды тэлефанаваць.

 

Эльза: З захрасаньнем я мела праблемы зь дзяцінства. Калі ў танных гатэлях я мыла галаву ў рукамыйніку, то звычайна захрасала паміж ракавінай і кранам. Сьцёчная адтуліна перакрывалася, і вада падымалася да носу й рота.

Дарогаю ў школу я стаяла ў хвасьце трамвая, абапершыся на папярэчыну пад вакном, якая вяла ўдоўж усяго салёну на адлегласьці дзесяці сантымэтраў ад сьценкі. Цягам размовы я засунула за папярэчыну руку. Калі трэба было выходзіць, я адчула, што не магу яе выслабаніць. Локаць быў зашырокі. Ён захрас.

"Без паніке. Без паніке", угаворвала мяне група польскіх турыстаў, што ехала са мною. Кіроўца зачыняў у людзей перад носам дзьверы й сьмяяўся. Палякі напаўголасу маліліся. Локаць павялічваўся з кожным рухам.

 

Як толькі Эльзу адправілі пісаць пра адкрыцьцё стэрэаскапічнага кінатэатру, яна падумала пра Яна. Яшчэ пару гадоў таму ён першым пабег бы туды, каб магчы ўрэшце раскрыць сабе вочы. Стэрэаскапічныя фільмы маюць трохвымерную карцінку. Штука грунтуецца на пасоўваньні зорнага поля аднаго вока адносна другога. З 1999 году Ян бачыць толькі на правае вока. Аднак Эльза ведала, што нават калі Яну не наканавана трапіць у лік першых гледачоў, ён своечасова заўважыць паведамленьне пра адкрыцьцё гэтага – для яго непрыдатнага – кінатэатру. Рэч у тым, што Ян зь дзяцінства стосамі скупляў газэты й часопісы. Ён умеў неўтаймавана радавацца ім і бясконца іх гартаў. Яны назапашваліся ў яго па пакоях у выглядзе слупоў і вежаў. Ён ня мог зь імі разьвітацца. У кожным старым часопісе было нешта такое, што здавалася Яну надзвычай цікавым і праз што варта было захаваць часопіс, а ня вырачыся яго й выкінуць. "Гэта ўсё інфармацыя", казаў ён Эльзе. "Яна нам можа яшчэ спатрэбіцца".

Эльза прызнае, што Ян сапраўды ведаў гібель усялякіх цікавостак. Калі яна пякла курыцу, ён распавядаў ёй пра новую тэорыю фармаваньня сусьвету, пра тое, якія праблемы ў накланаванай авечкі, пра лёс герояў дакумэнтальнага фільму "Плямбір" альбо пра найноўшы ірляндзкі гурт, які зь нічога ніякага прадаў на радзіме больш плытак за "U2".

Калі Эльза выцягвае курыцу з духоўкі, Ян кажа: "А ў нас заўтра адчыняецца стэрэаскапічны кінатэатар. Але ня думаю, што там будуць ісьці надта якасныя фільмы. Чыста папсовы атракцыён, скажы?"

 

Эльза: Ян – мой. Наш. Мы цалуемся, нібы ўпершыню. Як першая пара ў гісторыі чалавецтва. Мы – істота з адным целам, двума языкамі й трыма вачыма.

 

У стэрэаскапічным кінатэатры паказвалі фільм пра дыназаўраў. Пасьля яго заканчэньня Эльза болей на працу не вярнулася. Назіральнікі назвалі гэта стылёвым завяршэньнем кар'еры.

 

Праз два дні яе зьдзівіла кавярня, поўная калегаў. Яны прыйшлі ў "Гіену" разьвітвацца.

"Бляха", хацела сказаць шакаваная Эльза.

"Блядзі", выйшла ў яе мімаволі.

 

Пераклаў з славацкай Макс Шчур паводле Jana Beňová, Plán odprevádzania (Café Hyena), выдавецтва Koloman Kertész Bagala, 2008.

Спадабаўся матэрыял? Прапануем пачытаць:

Пераклад:
Макс Шчур

Мой адзіны канкурэнт я сам, я кідаю сабе выклік пісаць як трэба, моцна, зь сілай, асалодай і азартам.

Пераклад:
Макс Шчур

Быць — вось у чым рызыка. Рызыка, што быцьцё будзе для нас нудным, калі мы яго не зразумеем. Але разуменьне — у засваеньні. А засваеньне магчымае пасярэдніцтвам красы.

Надвячоркам чатырнаццатага дня вясновага месяца нісана таёты ў прыёмную канцылярыю галоўнай рэдакцыі найбуйнейшага партыйнага выданьня «Фолькішэ Бэобахтэр» роўным вайсковым крокам увайшоў ня так даўно йменаваны обэрштурмфюрэрам СС Макс Ота фон Ш. Сакратарка, русявая нацыстачка ў самым апагеі рэпрадукцыйнага веку, з амаль фізычным намаганьнем узьняла доўгія нафарбаваныя вейкі...

Пераклад:
Макс Шчур

Лірыка – гэта п’янства, а чалавек п’е для таго, каб лягчэй зьліцца са сьветам.