Прадмова
Я вывучаў шмат твораў таленавітых літаратараў і прыйшоў да нясьціплай высновы, што набыў некаторае разуменьне таго, што адбываецца ў іхных думках цягам творчай працы. Натуральна, спосабы ўжываньня словаў і ўтварэньня выказваньняў — бясконца разнастайныя. Тым ня менш, розныя ступені хараства й выкшталцонасьці можна адрозьніць ад банальнага і слабога. Пішучы ўласныя творы, я сам штораз усё лепей разумею гэтыя дылемы. Аўтар заўжды пакутуе ад таго, што ягоныя ўявы пра рэчы не адпавядаюць самім рэчам, і што ягоны стыль недастаткова выказвае ягоныя ўявы. Як бачым, аднаго веданьня яшчэ мала, увасобіць гэтыя веды — нашмат цяжэй.
Такім чынам, я напісаў гэты Роздум пра пісьменства з мэтай апавесьці пра слынныя дасягненьні сваіх папярэднікаў і патлумачыць прычыны няўдач і посьпеху ў паэзіі. Магчыма, аднойчы таямніца гэтага мудрагелістага мастацтва будзе раскрытая цалкам. Кажуць, калі з дрэва высякаеш тапарышча, то па ўзор ня трэба хадзіць далёка. Аднак руку майстра ў працэсе пісьма вядзе столькі розных і зьменлівых акалічнасьцяў, што перадаць іх усе немагчыма. Таму далейшае — толькі тое, што ільга выказаць у словах.
1. Падрыхтоўка
Паэт — у цэнтры ўсіх дзівосаў сьвету, ён
за ўсё шэдэўрам дзячыць прамінулых дзён.
Сумуе з часу выцяканьнем паступовым,
спасьцігнуць мкнецца лябірынт сьветабудовы.
Шкадуе ўвосень лістападаўскага лісьця,
сьвяткуе ўвесну, што бутончык распусьціўся.
Яго да дрыжыкаў праймае жах глыбока,
шляхотнасьць вочы ўзьняць змушае да аблокаў.
Цытуе ўголас ён старых майстроў мацёрых,
п’янкі нэктар шукае ў іхных слынных творах.
Паэт блукае па літаратурным лесе,
узносіць вартасьці яго да паднябесься.
І пасьля кніг за пэндзаль сам бярэцца ўрэшце,
каб у пісьмёнах пра сябе нам апавесьці.
2. Стварэньне
Спачатку
ён усярэдзіну кіруе зрок і слых,
у сьвеце дум блукаючы сваіх.
На ўсе сусьветныя бакі
мкне цераз далі напрасткі.
Урэшце
сьвятлее дух ягоны, і абрысы рэчаў
усё больш ясна праступаюць у цямрэчы.
Пісьменства сокамі пачне ён сілкавацца,
палошча рот яму экстракт шасьці мастацтваў.*
Па райскім возеры плыве — і не баіцца
нырнуць на дно, аж да пякельнае крыніцы.
І тады
зь бездані возера, зь дзідамі ў шчэлепах сьлізкія рыбіны словаў выскокваюць;
птушкамі хіжымі, лучнікам зьбітымі, сэнсы ў іх падаюць з самага воблака.
Шмат слоў забытых за гады і рытм ён знойдзе,
які гучаў мо раз за ўсё тысячагодзьдзе.
Куст адрынае ён, зраньня багата ўквечаны,
дзеля бутона нераспушчанага ўвечары.
Ён бачыць новае й былое; думкай скоры,
ён за імгненьне абляціць чатыры моры.
3. Словы
Цяпер
ён падбірае вобразы і словы,
парадак ім шукае адмысловы.
Спрабуе колеры як мага больш выразныя
і гукі звонкія, якія густ падказвае.
Кране галінку — шум ідзе між дрэў высокіх;
па сьцежках-плынях рэк высочвае вытокі.
На скарб трапляе ці на значную здабычу
там, дзе ўсяго на лёгкі хлеб разьлічваў.
То новай скурай тыгр жывёлу ў лесе зьдзівіць,
то цмок разгоніць птушак скрыгатаньнем сківіц.
Даецца лёгка ўсё, калі ўсе рэчы ў згодзе —
але ж як не, то хто на іх управу знойдзе?
Ён вычышчае цалкам розум свой найперш,
каб думкі зацугляць і словы скласьці ў верш.
Зямлю і неба замыкае ў форме-клетцы;
як мошкі, б’юцца аб пяро — дай слова! — зьместы.
Каштуе іх на гук засьмяглы рот ягоны,
перш чым скрозь пэндзаль яны выльюцца ў пісьмёны.
Мацуе розум дужы ствол гісторыі асноўнай,
стыль — аздабляе ствол раскошнай, пышнай кронай.
Пачуцьцяў глыбіня зь іх выразам ня ў свары —
любую зьмену ў іх пазнаем мы па твары.
Пра шчасьце думку выдасьць ён усьмешкай ціхай,
абгоніць слова пра бяду цяжкім уздыхам.
Бывае, сеў пісаць — і тут жа льецца верш,
А часам — марна ўсё, як пэндзаль ні грызеш.
4. Вартасьць
І ўсё ж — шчасьлівае паэта пакліканьне!
У мудрацоў яно ў спрадвечнае пашане.
Зь Нішто здабудзем чысты эліксір Быцьця мы,
на стук наш музыка адчыніць цішы брамы.
На лапік аркуша бязьмежжа зьмесьцім далі,
патопы цэлыя з сардэчнай выльем цалі.
Усё шырэйшы акаём займае мова,
усё глыбей сягае розум паступова.
Вакол мацнее далікатных кветак пах,
і распускаюцца бутоны на камлях.
Віры раскручвае ўгары вятро гарэзны,
густыя хмары паўстаюць над лесам пэндзляў.
5. Багацьце
(і — Паэтава мэта)
Паводле тысяч варыяцый
прадметы здольныя зьмяняцца.
Абрысы вызначыць нялёгка
таго, што пырхне мімалётна.
Каб прагучаць, на словы йдуць вайною словы,
ды розум мець над імі мусіць суд суровы.
Бядуе розум: што прыбраць? што ў вершы выткаць?
Спрабуе вызначыць, дзе глыбіня, дзе плыткасьць.
Ад звычак можа ён і ўзораў адхіліцца,
каб з формы ўзяць як мага болей, да драбніцы.
Такім чынам,
хтось зьзяе стылем, хараству адданы,
а хтось да думкі мае больш пашаны.
Як ты другі — красой сябе ня скоўвай,
як першы — ўзьнёслай карыстайся мовай.
(іі — Жанры*)
Шы — выкшталцона сьвет малюе пачуцьцёвы.
Фу — не цямніць, увасабляе рэчы ў словы.
Пэй — строгі, ёмісты, паводле стылю сьціплы.
Лэй — наракае, быццам чуеш плач прыціхлы.
Мін — сьціслы, зразумелы, красамоўны,
Чэнь — палымяны і недвухсэнсоўны.
Сун — вольны, лёгкі, пышны, маляўнічы,
Лунь — тонкі, вынаходлівы, гранічны.
Цоу — аздобны, пранікнёны, урачысты,
Шуо — дасьціпны, супярэчлівы, іскрысты.
Хоць жанры розныя, ільга падагульніць:
яны ня любяць безадказнае гульні.
Сэнс слоў — паведамляць, сэнс розуму — кантроль.
Зануднай балбатнёй стаць вершу не дазволь.
6. Шматбаковасьць
Шмат у пісьменстве формаў льга знайсьці,
і сутнасьць кожнай зь іх — у разьвіцьці.
Будзь вынаходлівы ў разгортваньні ідэй,
а мову парадкуй як мага прыгажэй.
Хай, быццам пяць адценьняў вышыўкі, склады
адны ў адных пераліваюцца заўжды.
Ня будзь зьбянтэжаны імкліваю, імгненнай
свайго настрою нечаканай пераменай:
адно трымай стырно, і ў рэзкіх зьменах знойдзеш
свайго натхненьня невычэрпнага калодзеж.
Але асноўнае паведамі наўпрост,
каб галава пасьля не даганяла хвост.
Калі парушыцца адценьняў раўнавага,
паблякне вышыўка і выглядацьме блага.
7. Перагляд
Глядзіш назад — ужо прамоўленае цісьне,
наперад — просіцца радок, яшчэ няісны.
Бывае, мова тарахціць, хоць думкі ўсе на месцы,
ці — мілагучна ўсё, а вось развага не ўдаецца.
Лепш пазьбягаць такіх нявыкрутак, вядома,
каб форма й зьмест адно ня шкодзілі адному.
Што варта, а што не — узваж да ўсіх драбніц,
Між імі шырынёю ў валасок мяжа ляжыць.
Калі ня мае выраз адпаведнае вагі —
ім ахвяруй, як ён табе ні дарагі.
8. Ключовыя пасажы
Бывае — словаў шмат, і думка сьпее,
але ж няма выразнасьці ў ідэі.
Працягваць трэба — толькі як?
Адно сказаў, другога — брак.
Расстаў на важных месцах колькі моцных тэзаў,
як вежы ў муры, што твой замак апярэзаў.
І пад наглядам гэтых волатаў магутных
сэнс надасі вакольным словам і вагу ты.
Дык не пагрэбуй, скарыстайся гэтым трукам —
і ўнікнеш правак і выкрэсьліваньня мукам.
9. Плягіят
Бывае,
слова і думка, як належыць,
утвораць верш удалы, сьвежы,
што зьзяе колерамі гожа
і, як акорд, расчуліць можа.
Але няма, на жаль, нічога ў ім твайго,
бо пэўны клясык напісаў ужо яго.
Хто ж вінаваты, што эмоцыі страла
чужое сэрца ўжо прастрэліла была!
Як што ня робіць творцы гонару крадзеж —
шэдэўр з уздыхам ты ў шуфляду пакладзеш.
10. Яскравыя пасажы
Бывае,
бутон заўчасна разаўецца —
адзіны з усяго суквецьця.
Ды таямніцы гукі й цені
ня зловіш пры адным хаценьні.
З твайго вянку тырчыць самотна той адростак,
зусім гармоніі не паддаецца простай.
Ніякай пары ты яму не падбярэш,
а безь яго, табе здаецца, верш — ня верш.
Гара нэфрытавая зьзяе ўжо здалёк,
і пэрлін бляск прывабным робіць ручаёк.
Як ад сярпа арэх удасца ўберагчы —
аздобіць ён сабой калючыя карчы.
У сьпеў клясычны ўставіш вулічны матыў —
і ўспыхне гожасьць, толькі б прысак не астыў.
11. Пяць заганаў
(і — У пустэчу)
Калі імпэт малы і рытм занудны вельмі —
тады гаворыш сам з сабой, нібы ў пустэльні.
Унізе — ціша, не знаходзіш аднадумца,
нябёсы рэхам на твой сьпеў не адгукнуцца...
Ты — як струна, што на інструманце сама:
трымціць, зьвініць, ды толькі музыкі няма.
(іі — Неадпаведнасьць)
Матыву пошламу свае даверыш словы —
вясёлым будзе, ды пустым гучаньне мовы.
Ад гэткай сумесі прыўкраснага й брыды
краса паэзіі пакутуе заўжды.
Падобна ў рог вяшчальнік трубіць на судзе:
няма гармоніі, а ён гучней дудзе.
(ііі — Навізна дзеля навізны)
Магчыма, проста любіш плесьці ты дурніцы,
каб слынным дзякуючы дурасьці зрабіцца.
Тваёй падобнай да млына пустога мове
бракуе мэты яснай, шчырасьці, любові.
Гэта як брынькаць на пісклявае струне —
гук гарманічны, ды нікога не кране.
(iv — Адвольнасьць)
Мо, без аброці лепш грукочуць капыты,
мо, перабольшваньнем кагось прывабіш ты?
На выгляд гожа, а па сутнасьці — бяз густу:
у пекнай форме часьцяком бывае пуста.
Калі нагадвае матыў твой шлягер чыйсьці —
сьвяткуе плебс, але мастацтву — без карысьці.
(v — Нішчымнасьць)
Магчыма, пішаш нешматслоўна ты і строга,
у твор ня ўпусьціш павярхоўнага нічога,
але на смак твой твор ня востры й не салёны,
такі нэўтральны, як сьвяшчэннай лютні тоны.
«Адзін пяе, а падпяваюць іншых два», —
ўсё хораша, але бракуе хараства.
12. Разнастайнасьць
Наконт таго,
ці будзе строгі верш, ці пышны,
ці з патасам, ці ён там лішні,
ты сам убачыш (ці сама)
інтуітыўна ў час пісьма.
Красою мудрасьць можна і не ўдасканальваць,
а досьціп льга ўдыхнуць у кожную банальнасьць.
Ільга па-новаму насьледаваць старому,
канцоўкай яркай зьбіць уводзінаў аскому.
Бывае, кожнаму відаць тваё майстэрства,
а недзе й мудры не адразу разьбярэцца.
Пісаць — як танчыць, паслухмяны рытму бубна,
ува ўнісон сьпяваць з гармоніяй выдумнай.
Нат Бянь*, стальмах, ня ўмеў сказаць, як ён працуе —
а пра паэзіі сакрэты ўжо маўчу я.
13. Шэдэўры
Ахвяраваў я часу шмат законам слова,
штудыяваў узоры, стылі адмыслова,
убачыў многія сучасьнікаў заганы,
а зь імі й вартасьць зразумеў майстроў прызнаных —
вядома ж, неспрактыкаванымі вачыма
заўважыць тонкасьці мастацтва немагчыма.
Ня надта й рэдкія каралы ды нэфрыты —
як дзікі боб, іх без запросінаў бяры ты;
так і паэзіі багата ў сьвету нетрах,
бы ў пустаце між небам і зямлёй — паветра.
Шэдэўраў кожнаму на будучыню хопіць —
мо, і мая далонь іх пару-тройку ўхопіць.
14. Паэт у роспачы
Якое гора, што пусьцее ўжо бутэлька,
што да бясконцасьці мой сьпеў працягваць нельга —
далей трымаюся банальнага памеру
і ў мілагучную канцоўку сам ня веру.
Як дапішу, заўжды хаджу ў няпэўным стане —
ці адпачыць на ляўрах час ужо настаў мне?
А што, як грукаў я па грубым гарлачы?
Ах, кпі зь мяне, званок з нэфрыту, рагачы!
15. Натхненьне
(і)
Імгненьняў,
калі прадмет і дух — адно,
калі сусьвету глыб відно,
на жаль, ня выклічаш нічым,
сысьці не забароніш ім.
Яны зьнікаюць бліскавіцай,
каб рэхам грому зноў зьявіцца.
Калі навостраная розуму страла —
якіх вузлоў яна б расьсекчы не змагла?
Калі імчыць віхура думак проста з сэрца,
то з вуснаў — самых шчырых словаў плынь нясецца.
Тады няма такой прыўкраснае між рэчаў,
якую б вершам пэндзаль твой не ўвекавечыў.
Асьлепіць вочы зьзяньне вобразаў тваіх,
і гожай музыкі паводка рыне ў слых.
(іі)
Калі
ўсе шэсьць пачуцьцяў* трацяць сілу,
тупее дух, настрой панылы,
ты — як хваіна ў сухастоі,
або як рэчышча пустое.
Ты заглыбляесься ў душы сваёй блукальню,
шукаеш творчасьці выток невычарпальны.
Але схаваны ён пад вэлюмам дзівосным,
і думка круціцца, як нітка шоўку ў кроснах.
Таму
ты памыляесься, зьнясілены ў пачуцьцях —
не памыліўся б, калі б толькі мог вярнуць іх!
У нас саміх мігціць зародак іскры божай,
ды звон разгойдаць у сабе язык ня можа.
Ня раз даводзілася й мне руку на грудзі класьці,
з надзеяй марнай зь песьні зьняць таемныя пракляцьці.
16. Усхваленьне
Выказваць праўду — сэнс пісьменства пакрыёмы,
адкрыць бясконцыя навокал акаёмы,
пракласьці сьцежкі, па якіх нашчадак пойдзе,
і між сабой, як мост, злучыць тысячагодзьдзі,
перадаваць успадкаванае багацьце
ад продкаў будучым паэтам — зьберагайце!,
культываваць Вэнь-Ву*, забыты ўзьнёслы прынцып,
каб здолеў ён праз пакаленьні аднавіцца.
Няма адлегласьцяў, пісьму непадуладных,
з ідэяў тонкіх тчэ яно тканіну праўды.
Як дождж ці ймгла, яно ўганяе сьлёзы ў вочы,
як бог ці дух, пераўтвараецца, як хоча.
У бронзе й мармуры — пра старажытнасьць сьведчыць,
у флейтах, струнах — застаецца новым вечна.*
На падставе ангельскіх празаічных перакладаў Акілеса Фана і Шысян Чэня зьвершаваў Макс Шчур.
Заўвагі
Шэсьць мастацтваў: цырымоніі, музыка, стральба з лука, вершніцтва, каліграфія і матэматыка.
Жанры: шы — лірыка; фу — паэма-развага (жанр самога «Роздуму», «Вэнь фу»); пэй — эпітафія; лэй — плач; мін — памятны надпіс; чэнь — павучэньне; сун — ухвала, ода; лунь — дасьледаваньне, эсэ; цоу — панегірык на былога ўладара; шуо — выступ, прамова.
Стальмах Бянь — пэрсанаж, згаданы ў кнізе Чжуан-Цзы.
Шэсьць пачуцьцяў: любоў, агіда, асалода, гнеў, журба, радасьць.
Вэнь-Ву (Вэнь-У): «лад/гвалт», у кітайскім мысьленьні — традыцыйная дыялектычная пара накшталт «інь/ян», бярэ пачатак ад мітычных уладароў дынастыі Чжоў Вэнь-вана («цара культуры») і У-вана («цара ваяўнічасьці»).
...застаецца новым вечна — канцоўка паэмы ёсьць магчымай крыніцай афарызму Эзры Паўнда (знаўцы кітайскай культуры і «Вэнь-Фу» ў прыватнасьці, які ліставаўся зь перакладчыкам паэмы Акілесам Фанам) пра тое, што «Літаратура — гэта навіна, якая ніколі не старэе» (Literature is news that stays news.)
