Папярэдні той ночы дзень мінуў без усялякіх прыгодаў. Усё пачалося толькі ўвечары.
А сёмай гадзіне я сядзеў у сталоўцы гатэлю “Ў срэбнага сонца” ў павятовым мястэчку Е.; ужо ад другой гадзіны дня я там папіваў. А палове дзясятай вечара я зьбіраўся ад’ехаць цягніком у абласное места Э., дзе квітнее мая крама, оптавы гандаль тканінай, на першым паверсе майго новага чатырохпавярховага дому.—За мною, шумна балбочучы, сядзела некалькі сялянаў. Адзін зь іх якраз распавядаў, як лавіў у полі злодзея. Я амаль яго ня слухаў—калі ў мой слых востра ўцяліся словы:
“І абыйшоў я палёў лікам пяць”.
У гэтых словах было штосьці камічнае; наўрад-ці хто знайшоў бы ў іх штосьці жудаснае. І ўсё-ткі на момант ува мне ўзьняўся сапраўдны, вельмі цьмяны, але неадольны жах, здагадка аб нечым няўяўна страшным. Зрэшты, у сваёй гандлярскай душы я нясьмела лічу, што сьмешнасьць і жах ёсьць сёстрамі, тварам і вываратам аднаго й таго ж: карані ўсялякага жаху палягаюць у містэрыі сьмешнага, і наадварот, у найглыбейшай глыбіні насамрэч сьмешным ёсьць толькі жах, толькі ўсялякая боязь; што сьвет ёсьць толькі бяздонным і фэерычным жахлівым гратэскам.
Неўзабаве я забыўся аб пачутым. Праз чвэрцьгадзіны выйшаў на падворак.—На зваротным шляху спыняюся, пазіраю на зоры... І тут штосьці на поўны голас засыкала мне на вуха “Абыйшоў я палёў лікам пяць,” падбіла мае ногі й пазбавіла мяне прытомнасьці:
Тое, што адбылося пасьля, жыве ў маіх згадках надзвычай цьмяна і фрагмэнтарна. Я ведаю толькі, што неўзабаве пасьля гэтага ўстаў і хісткім крокам вярнуўся ў сталоўку. Што піў там яшчэ паўгадзіны, потым сеў на аўтобус да вакзалу. Што цягам усяго таго часу быў нібы ў паўсьне, што зусім забыўся на тыя словы, але тым ня менш час ад часу мігцелі ўва мне кволыя, слабенькія, але вельмі зьнепакойлівыя полыскі жуды. У цягніку яны скончыліся, і настала паўнепрытомнасьць. І яшчэ памятаю, як дома ў краме я пацалаваў жонку—а потым схаваўся ў падушках. А як засынаў, аднекуль з кутка пачуў, як хтосьці пранікліва, страшна стогне маім уласным, але адначасова як не маім голасам—
Ня ведаю, калі пачаўся той сон. О, ці даведаюся я гэта калі?
Сунуся нечувана тужлівым, няроўным, месцамі лясістым краем. Густыя цёмна-жоўтыя хмары, якіх я ніколі дагэтуль ня бачыў, згрувасьціліся па-над ім як выгба грабніцы. Позьняя восень; усюды сьмерць, сьмерць... Паламаная, пажоўклая, мокрая трава хілілася ў слату; шкілеты засохлых кустоў, гальванізаваныя ветрам, нашэптвалі свае пасьмяротныя сны; памінальныя кветкі, што спакваля паміралі, прасілі ў жоўтага неба хуткай сьмерці; дзірван палёў сьмярдзеў мерцьвячынай. Жоўтая жуда йшла за мной і ўсё больш мацнела. Усё палохала мяне, усё, на што б я ні зірнуў, загадкава мяне адштурхвала. “Небарака, небарака!”, прамаўлялі да мяне травы й купіны, лясы й хмары, “чаго ты тут яшчэ шукаеш? Хіба ня бачыш, што ўсё выганяе цябе са свайго сэрца й пасылае цябе кудысьці прэч, а ты не разумееш, што тваё месца болей ня тут? Сьмерць сядзіць у табе, і нішто яе ня выгане!” Штохвіліны я чакаў, што настане самае вусьцішнае, самае страшнае, апошняе. І настала! Зь леса ўбаку ад мяне, адлеглага якіх шасьцьсот крокаў, выйшаў чалавек і памалу скіраваў да мяне. Я адразу зразумеў, што ён і ёсьць тое пагрозьлівае, апошняе, і, апанаваны дзікім жахам, рынуўся ўцякаць. Стаміўшыся, я нарэшце спыніўся й азірнуўся. Ён сунуўся гэтак жа павольна, як і раней, але да яго было ўжо толькі пяцьсот крокаў. Я зноў пабег, час ад часу азіраючыся; ён несупынна набліжаўся, не паскараючы кроку. Між намі было ўжо толькі трыста крокаў. “Усё марна!”, плакаў я, хілячыся ўжо да зямлі—і тут, аббегшы пагорачак, бачу ў якіх двухсот пяцідзесяці кроках перад сабою пабудову з надпісам “Карчма”. “Я ўратаваны,” заенчыў я, “ён мяне ўжо не дагоніць, а там, між добрых людзей, гэтая пачвара страціць сваю моц нада мной!” Я зноў кінуўся бегчы: мой супернік зьнік з маіх вачэй за пагоркам. Дабягаю да мэты, праходжу міма густой жывой агароджы, якая атуляе садок. І тут зь яе выйшаў—ён. Заступіў мне шлях. Цалкам звычайны тварам, апрануты ў выцьвілы флянэлевы касьцюм, карычневы, у чорную клетку. Узьняў да вышыні твару сашчэпленыя рукі і, круцячы вялікімі пальцамі адзін вакол аднаго, павольна й нязмушана сказаў:
“Абыйшоў я палёў лікам пяць”.
Выбуху жаху немагчыма было даць рады—
Дзіўнае, сьнежна-белае сьвятло. Малы, элегантны пакойчык, у ім—я на батыставых падушках. Крышталёвае, таямнічае зьзяньне ранішняга сонца залівае яго—няма сумневу, да апоўдня яшчэ далёка. Усё нейкае адкрытае, прыглушанае, лёгкае, крохае, пахкае. Як быццам я—усярэдзіне агромністай шкляной кулі... заглыблены ў духмянае ванільнае ледзіва. Але нават найвялікшы паэт ня здолеў бы ані прыблізна апісаць незвычайнасьць усяго гэтага, ня тое што я, нябогі крамнік Мацей Лебэрмаер!
Доўга я ляжаў, і было мне чароўна й хораша. Я забыўся на ўсё папярэдняе; хаця й адчуваў, што ўсё гэта—сон маёй душы, і няцяжка было б яго адагнаць, але гэта было ня вартае намогі. Мінуўшчына здавалася мне лёгкім, нікчэмным сном. Аднак урэшце я спытаўся ў сябе: дзе гэта я? І што гэта ўсё азначае?
Паводле розных прыкметаў я здагадаўся, што знаходжуся ў гатэльным пакоі. Званю. Празь нейкі час уваходзіць парабак, кланяецца. Ён напалохаў мяне, бо падаўся мне падобным да сустрэтай мною прывіднай пачвары, хаця гэта быў гожы расчырванелы дзяцюк у якасным фраку зь мяккага сукна. “Дзе гэта я, чалавеча?”, зьвяртаюся я да яго энэргічна.
“У нашым гатэлі, міласьці просім. “У Срэбнага сонца”, васпане!”
“У Срэбнага сонца”?” І даволі ясная, але надзвычай дзіўная згадка зазьзяла ўва мне. “Як я сюды патрапіў? Я ж—я ж—ага! Я ж учора ўвечары зьехаў у Э., і начаваў дома, у жонкі!”
“Выбачайце, гэта васпану толькі так падалося. Мы, як убачылі, што васпан не абы які госьць, а заможны, платаздольны, дык дазволілі сабе аднесьці васпана ў пакой, пасьля таго як васпан на двары грымнуўся й ляжаць застаўся”.
“На двары—пачакайце—ага, я там згубіў прытомнасьць, таму што”,—адчуваньне жуды ўзьнялося ўва мне,—“абыйшоў я палёў лікам пяць”...—
“Ніякіх пяць палёў васпан не абыйшоў. Ад сталоўкі да пісуару на двары ўсяго толькі трыццаць крокаў, і ніякіх палёў!”
“Дык чаго я там тады ўпаў, хлапчына, га?”, ускрыкнуў я бадай што злосна.
“А таго—хай ласкавы васпан даруе—што дваццаць пяць куфлёў плзэньскага піва й восем чарак сьлівовіцы гэта зусім ня дробязь”.
“Але прычым тут гэта... Я ж памятаю, мамэлюк ты, як я сам узьняўся й яшчэ гадзіну потым піў у сталоўцы!”
“Ніякі я, васпане, не мамэлюк—можа гэта хто іншы тут такі—а я дык заўжды цьвярозы! Я сам васпана ўзьняў і з дапамогай астатніх аднёс яго па лесьвіцы сюды, во дзе была катарга, васпан важыць дакладна кіляў дзьвесьце, за гэта ня грэх было б і аддзячыць. А як толькі васпана паклалі ў ложак, дык васпан адразу й захроп!”
“Няўжо ж мне гэта ўсё падалося? І тое, уначы—божухна, лепей аб гэтым ня думаць. Але што зробіш, выглядае, што так... Ну, дзякуй богу, што не было горай... Толькі цяпер апрытомнеў... Але хіба гэта—прытомнасьць? Ня памятаю, каб я калі прачынаўся з такім адчуваньнем... Не, гэта ўсё яшчэ сон.”
“Ня сон, васпане, маё вам слова!”
“Што мне тваё слова, калі я цябе толькі сьню! Скажы, татарын, ці бачыў ты калі ўжо такое сьвятло? Такое шкляное, глыбокае, духмянае, як ледзіва?”
“Сьвятло як сьвятло.—А я хоць можа й татарын, але ж на нагах прынамсі стаю. Калі столькі ў сябе ўліць, дык і на наступны дзень усё будзе дваіцца...”
“Ах,—так яно, мабыць, і ёсьць... Інакш быць ня можа... Але як дзіўна, як страшна...”
“Ці мне прынесьці васпану чорнай кавы? Тая паспрыяе страўніку, а страўнік—мазгам...”
“Прынясі—і пакінь мяне аднаго!”
Ён сышоў. Згадкі залівалі маю душу... Толькі аднаго моманту я ў іх пазьбягаў. Але не было рады. Неўзабаве ў іх паўстаў мужчына ў карычневым паліто ў чорную клетку і, круцячы вялікім пальцамі, флегматычна сказаў: “Абыйшоў я палёў лікам пяць”. І мая няшчасная сьвядомасьць, маўляў атрымаўшы ўдар дубцом, зноўку зьнікла.
* * *
Зноў той самы пакой. Сонечнае зіхценьне памутнела—хаця палымяная дзённая зорка стаяла амаль у зэніце. Скаламутнела і мая сьвядомасьць; зрабілася нейкай абыякавай і прыдуркаватай. Я нічога ня памятаў і ні аб чым ня думаў; як жывёла, займаўся толькі цяперашнім і тымі рэчамі, што былі вакол: доўга разглядаў тканіну сваёй бялізны, фіранак, дываноў, посуд у шафе, і толькі пасьля ўмыўся й апрануўся. Пры гэтым я заўважыў яшчэ іншыя цікавыя рэчы; напрыклад, раптам убачыў, што з канечыкаў маіх пальцаў вырастаюць стрымбулі, на якіх вагаюцца дзіцячыя галоўкі. Я зусім не задумаўся над гэтым, палічыўшы, што так і трэба. Думаеце, што я трызьніў, ці што ў мяне былі прынамсі галюцынацыі? Дзе там! У доме была жахлівая ціша; а з вуліцы толькі зрэдку чуліся крокі, дзіўныя, глухія, нібы апоўначы. “Пайду я на шпацыр!”, вырашыў я раптоўна, “прэч з гэтага дому, які ёсьць прычынай усіх маіх няшчасьцяў. На сьвежым паветры я адразу акрыяю. Спачатку трэба было б заплаціць—але я ім плаціць ня буду! Не! Я наагул ніколі не плачу, дык скажыце мне калі ласка, чаму цяпер мушу плаціць? У мяне тут з сабой у валізцы некалькі тысячаў, але я й не падумаю вымаць грошы. Трэба толькі як мага спрытней адсюль зьнікнуць”.—Ціха, як котка, поўз я па цёмным калідоры... Удала спусьціўся ажно да першага паверху—тут трэба было прайсьці міма адчыненай кухні, адкуль чуліся жаночыя галасы. Спыніўся й чую: “Яшчэ сьпіць той стары п’янтос?” “Сьпіць! А мо толькі прыкідваецца, каб магчы высьлізнуць, не заплаціўшы”. “Ён да гэтага здольны, дзяўчаты, пільнуйце яго ўвесь час!” “І ня сорамна яму, дзеду якіх пяцідзесяці пяці гадоў веку—пры грашох, а так нажэрціся!” Я скамянеў.—Ці не падазраюць яны, што я магу прапаўзьці міма кухні?... Не застаецца нічога іншага, як зрабіцца як мага меншым. Я стаў на карачкі, стуліўся як толькі мог і зь вялікай радасьцю адзначыў, што зрабіўся ня большы за пацука. І гэтак паўзу міма дзьвярэй. Тут тыя курвы мяне ўгледзелі. “Зірніце, што там паўзе?”, крычыць адна. “Мо, гэта тая плесень старая?” “Здурэла?”, кажа другая, “той вялікі, як бугай, а гэтага вунь, як кот наплакаў. Напэўна, гэта швайцараў кот”. “Ну ня ведаю, а я б сказала, што гэта дакладна ён!”, кажа першая. Аднак за мною яны не пайшлі. А я, поўны радасьці ад пасьпяховых уцёкаў, выпаўз ажно на вуліцу, там устаў з карачак і набыў сваю першапачатковую велічыню.
“Відаць, што я не звар’яцеў, калі я такі хітрун і калі тыя кухаркі таксама бачылі мяне такім малюпаткім. Мой розум адпавядае аб’ектыўнай рэчаіснасьці, і ёсьць, такім чынам, разумным”. Я пераможна ўцякаў па вуліцах, хутка й лёгка, як ніколі дагэтуль, не зьвяртаючы ўвагі на навакольле. Толькі на плошчы я заўважыў, што навокал ходзяць людзкія сьціжмы. Усе яны хутка перасоўваліся па зямлі, як цені ад аблокаў; ніхто зь іх не размаўляў, хаця некаторыя варушылі вуснамі... Мёртва-халодным быў пах іхных крокаў... І тут я зразумеў, што ў мяне гукі ператварыліся ў пахі, што я цалкам пазбавіўся слыху, таму мне і здаецца, што людзі не размаўляюць. Гэта азмрочыла маю радасьць. “Гэтак я магу пазбыцца й зроку, і хто ведае чаго яшчэ... Так, усё трымціць і хістаецца. Сонца пачырванела, хаця зараз толькі палудзень, а небасхіл—яскрава сіні. Гэта кроў выцякае зь ягоных вантробаў... Нядобра ўсё гэта...”
Я апынуўся за местам. Мае крокі рабіліся ўсё больш павольнымі. І з майго жахліва параненага нутра таксама выцякала кроў, ува мне пачала цьмяна нараджацца роспач. Сонца, усё больш жудаснае й нейкае гранёнае, заходзіла страшэнна хутка, як быццам, ведаючы аб сваёй хваробе, хацела як мага хутчэй дабрацца да ложку. І тут я штосьці-такі ўчуў: слабенькія, цьмяныя, глухія ўдары... Я чую іх дагэтуль—але чаму менавіта іх? Гэтае біцьцё—нейкае пагрозьлівае... У ім мне мроіцца нейкі сэнс. Ах, што гэта ўсё азначае?... Ат, ліха яго бяры, хачу спаць... Але трэба яшчэ дайсьці да цаглярні...” Я ледзьве цягнуўся па чырвоным, пустым гасьцінцы. Удары часам змаўкалі, каб потым загучаць яшчэ мацней, чым дагэтуль...; выглядала, што яны набліжаюцца... Адкуль сыходзяць гэтыя гукі? Зь мяне? Не—цемра за даляглядам, на даляглядзе... Усё мне бачыцца такім дзіўным—калісьці й дзесьці я гэтыя ўдары ўжо чуў... Гэта было штосьці жудаснае... Нарэшце я ля цаглярні!
Я кінуўся ў канаву... Сьвядомасьць зьнікла, удары змоўклі. Раптам я скалануўся, расплюшчыў вочы й страшэнна спалохаўся. Бо цаглярня зьнікла, а сонца расьцяклося па небасхіле, падобнае да крывавых шматкоў расстралянага сьцягу. Не дайшло да ложку!..
“Але ж гэтага ўсяго ня можа быць!” закрычаў я раптам, азораны ясным полыскам самаўсьведамленьня. “Жах! Я зусім зшалеў... Але гэта бздура—гэта яшчэ адзін шал: як я магу быць вар’ятам, калі я не ў вар’ятні? А потым, я адчуваю, што гэта ня проста я сам інтэрпрэтую рэчы па-шалёнаму: гэта самі рэчы шалеюць. Гэта іхная віна... Мой розум у згодзе з аб’ектыўнай рэальнасьцю: ці вінаваты я, што гэтая рэальнасьць ня ў згодзе з розумам? Сьвет—вар’ятня... Значыцца, я ўсё-ткі ў вар’ятні, і я ўсё-ткі вар’ят. Але—не! Усё гэта—сон! Што, зрэшты, тое самае, што і шаленства: гэта ўсемагутнае шаленства, гэта ягоныя ўладаньні, у якіх яно бессаромна разьлеглася, пазбыўшыся ўсялякага сумленьня. Відаць, што з таго моманту, як я прачнуўся апоўдні, я толькі сьню—ха-ха, “прачнуўся”! Не прачнуўся, а ляжу ў ложку й сьню, што ляжу ў канаве... Але ж раніцай у прысутнасьці парабка я яўна ня спаў... Толькі, Езусе Хрысьце, як я магу гэта ведаць? Хіба я ўпэўнены, што ўчора ўвечары вярнуўся дадому? Парабак меў абсалютную рацыю, што ўсё гэта мне толькі падалося. Але ці магу я даць яму веры, калі ён быў толькі фантомам майго сну? Ох, цалкам магчыма, што я ўсё яшчэ ляжу на двары пад зорачкамі, і там мне ўсё гэта ўсюткае толькі мроіцца... Ці можа—што гэта была за жудасная здагадка—прэч, прэч!.. Толькі што азначае ўсё гэтае мудрагельства, ха-ха, будзе яшчэ сон гаварыць пра яву... І—і, далібог, таксама ж магчыма, што і маё піцьцё ў сталоўцы, і шлях у Т ., і тое, што я—оптавы гандляр у Т., і што я нарадзіўся як Мацей Лебэрмаер—усё чыста было сном—то ж бо ўся гэтая мінуўшчына, якую я называў сьмешным словам “сапраўднасьць”, ні на ёту—калі не зьвяртаць увагу на розныя неістотныя абставіны—не адрозьніваецца ад цяперашняга прытомнага сну...” Я хлусіў сам сабе наконт гэты кволых пэўнасьцяў цягам усяго свайго “жыцьця”, а пэўнасьцяў тых зусім і не было—цяпер я раблюся больш дасканалы духам, калі пазіраю на ўсю гэтую вечную камэдыю... А дзе ж гэта я сьніў увесь той уяўна пяцідзесяцітрохгадовы, у сапраўднасьці ж мо які хвілінны сон? У якім ложку, канаве, на якім падворку? На якой зорцы? Але ж усе гэтыя зорачкі ёсьць плёнам майго сну... Я сьню недзе па-за імі, дзе няма прасторы... Але й гэтая думка, “па-за імі”, “непрасторавасьць” ёсьць трызьненьнем сну... Не—толькі якісьці пякельны кацёл, у якім варацца ўсе гэтыя мройныя, чорныя, страшныя “думкі”, ёсьць рэччу ў сабе. Але чым ёсьць гэты кацёл? Жах—“Божухна, зьлітуйся над маёй недарэчнай, ненадзейнай душой! Але ж і ты ёсьць толькі прымхай Сну... Я, Я—толькі чорная, мэтафізычная пачвара, якая вечна сьніць. Толькі Я магу быць Богам! Нічога яшчэ не разумеў я так ясна... Але дзеля чаго ўся гэтая жудасная камэдыя? Навошта ўсё гэта? Што яно ўсё? Хіба я, будучы Богам, не магу сябе спазнаць? Але пасьля гэтага Бог—тое самае што чарвяк—”
Прывіды маіх думак яшчэ нейкі час памігцелі, патрымцелі, а потым зьніклі.
* * *
Гэтыя прывіды зноў пачалі палохаць мяне толькі тады, калі я наблізіўся да места. Сонечныя шматкі хтосьці ўжо падмёў зь небасхілу, насталі зялёныя прыцемкі.
Цяпер кірунак майго мысьленьня быў чыста практычны. “Што зараз рабіць? Начаваць у канаве было б ніжэй за мой узровень, я ж кандыдат на пасаду Э.-скага бурмістра. Вярнуся ў “Срэбнае сонца”. І заплачу—слушна! Чаму б і не заплаціць у некаторых сытуацыях? Хай тыя курвы бачаць, хто перад імі такі! Я страшэнна згаладаўся. А як пад’ем і падап’ю, усё будзе добра... Але што гэта я бачу? Дзе касьцёльная вежа, якая паказвала, нібы палец, людзям шлях да Госпада? Зьнікла! Дарэшты! Ну, натуральна: Бог узяў яе на неба за тое, што яна яму так доўга, верна, ціха слугавала...—”
Я пакрочыў вуліцамі. Іх захлыналі хвалі людзей, пераляканых, як мурашы ў поўным лярваў мурашніку, калі ў яго ўтыркнуць дубец. У кожнай вуліцы бракавала па некалькі дамоў, як калі ў дзясьне бракуе сям-там зубу. Забаўным падаўся мне той факт, што я голасна павіскваў і сьпяваў. Тут мяне ўдарыла думка: “Няўжо ж і мой гатэль зьнік? Божухна, гэтак я застануся безь вячэры...—”
Я кінуўся бегчы. Спыніўся, азіраюся. Гатэлю—як не было!.. Ад яго не засталося нічога, адно пустое месца. “Такі прыгожы гатэль!”, забедаваў я. “Яму ж цана якіх дзевяноста тысячаў! Во дзе шкоды нароблена, божачка! І валіза мая зьнікла—божа, ёлупень я, заплаціць не заплаціў, затое валізку зь пяцю тысячамі там пакінуў. Мае каўнерыкі, шкарпэткі—мая бялюткая бавоўна на сапрэлую сраку—усё ліха ўзяло!” Асабліва страта апошняй рэчы расчуліла мяне так, што я несуцешна заплакаў. Аднак ніхто не зьвярнуў на гэта ўвагі, як што гэтак цяпер плакаў кожны другі—ня столькі над сваім майном, колькі над стратай усяе пэўнасьці й цьвёрдай глебы пад нагамі, усьведамляючы, што зьяўляецца толькі няшчасным сухім лісточкам у вечнасьці, цацкай чорных вятроў—
“А як жа мая вячэра?.. Я павінен сёньня павячэраць, як магнат, павінен! Можа, той гатэль ня зьнік, можа я проста дрэнна бачу.” Я насунуў на нос залатое пэнснэ—не дапамагло. “А гаманца няма—у мяне скралі яго ўва сьне ля цаглярні... А я ж мушу павячэраць, як магнат... Я павінен нажабраваць на вячэру! Так—я буду прыкідвацца сьляпым!” І, сеўшы на ходнік, падставіўшы капялюш і прымружыўшы вочы, я жаласна закрычаў: “Добрыя хрысьціяне, дзеля ранаў Хрыстовых, зьлітуйцеся над небаракам, сьляпым ад нараджэньня!”
Але ў капялюш нічога ня ўпала, затое пачуліся галасы: “Жабруе, а ў самога на пупе залаты ланцуг, ды такі, што быка на ім можна весьці!” “Дый лантух як у надзьмутай каровы!” “І кажа, што сьляпы ад нараджэньня, а ў самога залатое пенснэ на сінім носе!” “Хапуга ён, на шыбеніцу яго, жыда!” “Гэта ж патэр Дрозд !” “Не, гэта Муна !” “З дарогі, бугай!” “Я яго ведаю!”, завішчала баба, “гэта вядзьмак, які быў у нас у гатэлі й ператварыўся ў пацука, каб не плаціць за тое, што выжлукціў. Ён—прычына нашага няшчасьця, з-за яго, дурня, Бога ліхога, людзям нямілага, спачатку зьнік наш гатэль, а потым і астатнія дамы!” “Сьвятая праўда!”, прарыкаў парабак. “У гэтага татарына й мамэлюка ёсьць чарадзейная замова, “Абыйшоў я палёў лікам пяць”, і як ён гэта скажа, дык усё вакол яго звар’яцее альбо ўслупянее альбо зьнікне. Калі я гэта раніцай учуў, дык увесь скамянеў, чорт ведае чаму!” “Забіце яго, гэтага таўсьцюка, рэжце яго, лупіце яго!”
І пачалі мяне мясіць—аёй-аёй. Тут я ўзгадаў пра сваю апошнюю штуку. Стаў на карачкі й ператварыўся ў пацука. “Дзе ён? Куды зьнік?”—“Там, там, уцякае!”—“Але ж гэта пацук!”—“Не, гэта ён, зірніце, у яго яшчэ залатое пенснэ на пыцку!”—“За ім, затапчыце яго!”
Адылі я сьлізгануў у поўны гною канал і пераможна адплыў—і тут раптоўна ўсё зьнікла.
* * *
Сяджу я на зэдліку ў знаёмым парку... Месячная ноч. Я—напалову непрытомны. Адзінае, што я адчуваю—гэта амаль драпежны голад.
Тут чую віскат паравоза і бачу вагні паблізнага вакзалу. “Учора я ў гэты час ехаў цягніком у Э.”, узгадваю раптам. “Ах—божа мой—я ўсё яшчэ ў Я. Але што мне перашкаджае зноўку, тут жа паехаць у Э.?” Вымаю гадзіньнік—амаль палова на дзявятую.
“Дамоў, дамоў, дзе мяне чакая раскошная вячэра!”, завыў я ад радасьці й пабег да вакзалу, як той алень. Разагнаная асалодай кроў прыносіла цяпер мазгам і больш шляхотныя думкі: “О, як я раней не здагадаўся, што трэба гэтак зрабіць! Гэта маё ўратаваньне, ура! Мой дом, мая крама, мая жонка нарэшце здымуць зь мяне праклён гэтага бясконцага, клятага сну, зь якога я сам ніяк не магу прахапіцца!..”
Я ўскочыў у цягнік якраз у той момант, калі ён засьвістаў... І настала амаль што летаргія... Яшчэ нейкі час я думаў толькі пра тое, што будзе дома на вячэру... А потым—потым загучалі тыя страшныя, глухія гукі за даляглядам, але нашмат больш голасна, чым удзень. Яны грымелі ўсё больш і больш магутна, пакуль не заглушылі грукатаньне цягніка й не зрабілі яго зусім нячутным. Не існавала цяпер нічога, апрача гэтых гукаў. Валасы мае ўсталі дыбарам. Яны ўсё бліжэй, бліжэй, і іхная мэта—я... Пакуль што яны гучаць толькі за даляглядам, але неўзабаве...
І раптам яны загрукаталі ў тры разы мацней, раптам затупалі так ясна, так пагрозьліва, так блізка. “Яны ўжо на даляглядзе!”, застагнаў я—“калоды, што ўваб’юць мяне ў зямлю!” І я ўзгадаў, ня ясна й ня цьмяна, як калісьці дзесьці ўжо абступаў мяне лес калодаў, якія сягалі ажно да неба і ўвесь час уздымаліся над зямлёй і апускаліся на яе, убіваючы мяне глыбока ў зямлю, доўга, цэлую вечнасьць. І, як і нядаўна, пачуў я ўласнае хрыпеньне, а потым тонкі, жаласны званочак—убачыў чорную вопратку на прывідах людзей... Але ня мог дацяміць, што гэта ўсё азначае.
Невядомае набліжалася, аглушала мяне, чорныя, тонкія, нечувана высокія цені зьяўляліся ўдалечы; і сьвядомасьць зьнікала—
А потым мой знаёмы кандуктар, асьцярожна мяне падпіраючы, дапамог мне выйсьці з вагону. Я быў у Э.! “Я дома, дома!”, казаў я сабе, сьпяшаючыся па аднекуль знаёмых чужых вуліцах. “О, што зараз здарыцца? Баюся, што дакладна штосьці жахлівае... Але ж я—цяпер мне зразумела—ня дома! Усё гэта—усё яшчэ мой сон, я іду не да жонкі, а да фантому, які ня мае зь ёю нічога агульнага... Жах—адчуваю, што пад гэтым хаваецца штосьці няўяўна жудаснае, яно чакае мяне за маімі дзьвярыма, о, божа, зьлітуйся нада мной, сынам крамніка!”
Я апынуўся на плошчы і ўбачыў свой дом. У маёй кватэры на другім паверсе сьвятло гарэла толькі ў двух вокнах,—вокнах майго габінэту,—што да крамы, тая была ўсё яшчэ цудоўна асьветленая. Як затанчыла маё сэрца, калі я зноўку ўбачыў за вітрынай тыя самыя карункавыя дамскія сарочкі й споднічкі, флянэлевыя панскія кальсоны, сьнежныя насоўкі, агнявыя хусткі. Знаёмыя дзяўчаты завіхаліся вакол вылажкі... Я абаперся на край басэйну з фантанам пасярод плошчы. Старыя згадкі аб маім мінулым жыцьці білі фантанам—але ж—гэта ўсё яшчэ было ня тое, гэта была ня ява...— Іншая атмасфэра, атмасфэра сну пакрывала маю душу эфірнай смугой...
І тут я ўгледзеў у краме твар сваёй жонкі, якая калісьці, даўным-даўно, напаўняла мяне нябеснай асалодай.
І раптам згадка аб першых абдымках нашых аголеных целаў зазьзяла так верагодна, так яскрава—што мой дух у той момант абудзіўся й вярнуўся да явы; пара сну зьнікла, і ў тое ймгненьне я адным скокам усемагутнай думкі апынуўся ў цалкам іншым сьвеце. Нешта ўдарыла мяне электрычным токам, усё пацямнела, маё цела зьнікла, але толькі на момант. Потым я зноў стаяў на тым самым месцы, убаку чарнеў храм, перад мной зіхцела сьвятлом крама—я адчуваў сваё цела іначай, вастрэй, на душы ляжала больш звыклае сьвятло—я быў цалкам, цалкам прытомны—страшная містэрыя! І хаця я быў у іншым, чым звычайна, настроі, але ён нічым не адрозьніваўся ад таго, які часта апаноўвае нас у стане яснай сьвядомасьці.
“Нарэшце я ачуняў!”, радасна галёкала мая змучаная душа... “Але—як такое можа быць? Як я апынуўся тут, каля фантану? Мы ж абуджаемся ў ложку...”— Сваю думку я ня скончыў.—
І ўвайшоў у дом. У пад’езьдзе мяне сустрэла малалетняя дачка аднаго з маіх кватарантаў. Спынілася—ускрыкнула і ўцякла. Таемны холад скалануў мяне...
Узыходжу па лесьвіцы... “Крадуся, як нейкая здань”, прамільгнула ў маёй душы, але я адразу ж адагнаў гэтую жахлівую ўяву. Перад мной—дзьверы на кухню. За імі чуецца голас маёй жонкі, такі ціхі й прыемны. Я кранаю клямку—што гэта адштурхнула маю руку?.. “Нельга так рэзка яе бянтэжыць,” сказаў я сабе і ўвайшоў у прыёмны пакой на іншым канцы калідора, каб прадумаць, што ёй сказаць.
Жалюзі ў прыёмным пакоі былі спушчаныя, так што я ня здолеў нават знайсьці крэсла. Але замковая адтуліна ў дзьвярах майго габінэту выразна жаўцела... І я ўвайшоў у габінэт...—
Сьвятло разьлівалі дзьве агромністыя сьвечкі. Якія стаялі па-над адчыненай труной. Пад белым саванам вымалёўваліся абрысы магутнага цела. Я адкінуў покрыва—
Ніколі яшчэ я ня бачыў мерцьвяка з такім перакрыўленым ад жаху тварам. І яшчэ я памятаю, што голасна ўскрыкнуў—што ў дзьвярах у суправаджэньні пакаёвак зьявілася мая жонка з заплаканым абліччам—і што яна выкрыкнула: “Божухна—ён—двое—”, а потым грымнулася на падлогу.
А потым усё зьнікла. Я апынуўся дзесьці ў цемры—зь целам? Бязь цела?... Ня ведаю. “Я мярцьвяк,” закрычала штосьці ўва мне нечувана жахлівым чынам. Але—ці дакладна гэта? Ці ня ёсьць і гэта сном?... Ці ня ёсьць сном—усё? Ці існуе сьмерць? Ці ня ёсьць усё толькі пасьмяротнасьцю?... І раптам я ўбачыў вакол сябе лес падпіраючых неба волатаў, жудасныя грымоты—зноўку—і, скалануўшыся кожным атамам, я адчуў, што мяне затапталі глыбока ў зямлю... І пачулася: “Абыйшоў я—”
* * *
Тут сканчаецца аповед, апублікаваны як “адкрыты ліст” духа Лебэрмаера ў часопісе “Вера—брама да Бога: альманах навуковай культывацыі сьпірытуалістычных фэномэнаў”.—Пазнаёміўшыся са спадаром Р., чалавекам, які заслугоўвае лепшага лёсу, чымся быць рэдактарам гэтага выданьня, я папрасіў яго паведаміць мне далейшыя падрабязнасьці наконт гэтай публікацыі. Вось ягоны скарочаны, наколькі было магчыма, адказ:
“Арыгінал гэтага тэксту мне даслаў адзін фанатычны сьпірытыст, у якога на працягу ночы гэты тэкст сам зьявіўся на чыстым аркушы паперы, замкнёным у шуфлядзе. Чалавек гэты да падману няздольны з той прычыны, што ён для гэтага завялікі дурань. І хаця я ведаў, што гэты гратэск можа сапсаваць рэнамэ нашага глыбокапаважанага часопісу, я вырашыў яго надрукаваць; перадусім таму, што, у адрозьненьне ад ідыёцкай сур’ёзнасьці ўсіх сьпірытыстаў, тэасофаў і г.д., яму не чужы гумар і пагардлівы, скептычны посьмех; што на тле іхнай татальнай адсутнасьці псыхалягізму гэты тэкст не пазбаўлены псыхалягічнай цікавасьці й пераканаўчасьці; а галоўнае—таму, што зь філязофскага гледзішча ён нашмат пераўзыходзіць усю тую акультную літаратуру, якая ніколі ня чула пра філязофскі ідэялізм, Бэрклі, Канта, Шапэнгаўэра й інш. Пасьмяротнае й паўсюднае жыцьцё, зразуметае як сон; сама вечнасьць, быцьцё бачаныя sub specie aeterni Somni —усё гэта ў лепшы бок адрозьніваецца ад матэрыялістычнай сырасьці показак аб чатырох целах, аб падзеле на цела й душу й ад іншых праяваў экспансіі нашай жыцьцёвай абмежаванасьці ў Фэерыю спракаветнага.—Перад тым, як апублікаваць тэкст, я хацеў пераканацца, ці жыве альбо жыў у Э.—няцяжка здагадацца, якое правінцыйнае места маецца на ўвазе—нейкі спадар Лебэрмаер, але не зрабіў так з прычыны недаравальнага свайго лайдацтва. Так ён і быў надрукаваны—гэта недзе траціна ўсяго матэрыялу. Неўзабаве я зьвярнуў увагу на тое, што зь Е. прыходзіць да нас надзвычайна вялікае мноства замоваў таго нумару—а празь нейкі час у рэдакцыю прыйшоў спадар самавітага выгляду, з даволі жывёльным тварам і сукаватым дубцом. Ён шпурнуў на стол сваю візытоўку й даведку ад Е.-скага дзяка аб тым, што ён жывы й ніколі ня быў мерцьвяком—што было потым, апісваць ня буду. Ён, насамрэч, важыў кіляў дзьвесьце. На шчасьце, ён толькі раструшчыў нам палову рэдакцыйнай мэблі, уваліў мне па сьпіне й шматразова мяне абразіў: дзякуй богу, што хоць не падаў на мяне ў суд. Урэшце, небарака меў на гэта права; я значна сапсаваў яму жыцьцё; верагодна, ён зрабіўся бы нават мэрам горада—а тут, уявіце сабе, кожны хлопчык, як убачыць яго здалёк, дык ставіцца на карачкі й пачынае вішчаць як пацук, смокча сала, і пры гэтым на носе ў яго—жоўтыя бляшкі. Не магло быць і думкі, каб я працягваў публікацыю гэтай рэчы. Дзякуй богу, што надрукаваная частка ўдае сабой лягічна закончаны цалак, пасярэдны чытач задаволены ўяўным тлумачэньнем; у сапраўднасьці, аднак, да самага канца застаецца без адказу пытаньне, ці забіў Лебэрмаера той сон, ці ўсё гэта—толькі сном зь перапою й г.д. Загадка Жыцьця не такая простая, як уяўляе сабе пасярэдны чытач ці нават самы славуты філёзаф. Я ўдзячны за такі мусовы спын—бо працяг быў бы канцом маёй рэдактарскай кар’еры; ён нашмат больш дзікі, шалёны, поўны ўсялякіх хуліганскіх выбрыкаў і скандальнасьцяў—у нашмат большай ступені, чымся першая частка. Але адначасова я гэтага шкадую—напрыклад, той паскуднік папросту фэнамэнальна вырашае загадку, чаму словы “Абыйшоў я палёў лікам пяць” былі такімі жахлівымі. Хто ён быў, той паскуднік? Напэўна, ня дух, а хтосьці іншы, таму што духі пішуць нашмат больш тупа. Але ня выключана, што гэта мог быць дух, які пры жыцьці ненавідзеў Лебэрмаера і гэтак яму адпомсьціў. Вы сьмеяцеся? Вы лічыце, што я дапускаю такую магчымасьць толькі таму, што рэдагую тэасафічны лісток? Не! Я ня веру ў сьпірытызм, але ня веру ані ў пазытывізм, ня веру ні ўва што, і нават ня веру ў тое, што ў гэта ня веру. Але менавіта таму я дапускаю верагоднасьць усяго, папросту ўсяго. Так, быць рэдактарам—гнюсна, але ня меней гнюсна казаць, што я сёньня добра паабедаў. Жыць азначае хлусіць, і больш нічога; а асэнсаваньне гэтага падману—магчыма, хлусьня яшчэ большая, чым самападман усіх тых, хто думае, быццам ведае і гаворыць праўду”.
Заўвагі
“Патэр Дрозд” – сьвятар, які “ў часы Аўстра-Вугоршчыны скраў зь Сьвятавацлаўскай крэдытнай касы сем мільёнаў... атрымаў за кожны скрадзены мільён год турмы і застаўся ў ёй да канца жыцьця”. (з прамовы сэнатара Мікулічка ў чэскім парлямэнце, 1931 г.)
Аляіс Муна (1886-1943) – адзін з заснавальнікаў камуністычнай партыі Чэхаславаччыны (да 1918 г. – сацыял-дэмакрат), які выступаў супраць змаганьня чэхаславацкіх легіянэраў з бальшавікамі, то бок успрымаўся як двойчы здраднік – сваёй партыі і краіне
sub specie aeterni Somni - з гледзішча вечнага Сну (лац.)
