Што я мушу

сучасная беларуская эсэістыка, беларуская літаратура XXI стагоддзя, беларуская мова, тарашкевіца

Вось жа, сталася — калі многія ўжо стаміліся былі чакаць. Сталася, бадай, найгалоўнае. Быццам на старой карціне раптам зьмянілася пад слаямі фарбаў самая структура палатна, самая тканка. Нябачнае і безаблічнае, як здавалася, палатно нечакана збылося наструненасьці і набыло ўласны колер. Незалежна ад купаў пярэстага бруду, накіданых на яго за гады, не зважаючы на намеры чарговага штукара — колькі іх было! — палатно пачало імкліва выяўляць сваё аблічча, гэта значыць, здабываць голас і прамаўляць імя. Чаму сталася так? Бо штукар-самавук надумаўся маляваць ня пэндзлем і фарбамі, а дручком і крывёй. Да таго ішло: «The ogre does what ogres can». Палатно, якому звыкла было трываць выявы хлусьні і ганьбы на сабе, не стрывала гвалту, і азвалося — спалатнела. А чаму зараз? Час бо прысьпеў — яно трывала, колькі магло. Кроў на тканцы, дзіры ў ёй — ад цяпер гэта частка ягонага аблічча, літары імені, якое яно гукае ў прышласьць. Хто нямы, таго няма, а хто гукнуў, той ёсьць. Чым быць палатну — сьцягам на тронку ці сьцягам на труне — надалей залежыць ад яго, адно неаспрэчна: яно ёсьць, раны на ім — зарукай гэтага. Так мусіла стацца. Чаму мусіла? Бо кроў гэта тое, што выклікае найбольшы давер, а шнары гучней за хаця-што іншае сьведчаць: «вось я». Гэта твар, ён навідавоку і варты даверу. Ён засьведчыў сябе і таму застанецца. Рэшта зьнікне.

Ня радасьць і не захапленьне, ня страх нават (на іх цяпер крыху не стае часу, іхная пара заўжды «трохі потым»), але подзіў — вось што поўніць мяне, калі я чую голас волі, што несупынна гучыць на нашых вуліцах і плошчах, у дварох і пад дахамі ў адказ на зьдзекі. Штосьці ўвесь час адкрываецца наноў, як бы пра мяне самога і як бы без падрыхтоўкі, багата кім прадказванае, але нікім усур’ёз не прадбачанае. Гэта нагадвае прамываньне вачэй вадою: з кожнай жменяй у люстэрку насупраць робіцца бачнае нешта, чаго датуль не заўважаў. З гэтага карціць выснаваць: ня толькі сьвет наўкола зьмяніўся, зьмяніўся таксама і назіральнік. Што, зрэшты, не адмяняе патрэбы аглядаць сябе, рэагаваць на зьмены і пытацца.

Пытаньне, якое ў часе гвалту міжволі паўстае, простае. Цяпер, калі прызначэньне, назовы і сэнсы адных звыклых рэчаў дэградуюць, а іншых — робяцца штораз багацей, штó мусіць рабіць нехта самотны, дробны, нічым не выбітны, адказны перад сабой і за сябе, ці за нешматлікіх блізкіх? Прыватны, незаўважны, ад якога, нібыта, мала што залежыць? І як яму не нарабіць памылак?

Не рызыкуючы абагульняць, я стаўлю гэтае пытаньне адно перад сабою.

Што я мушу?

Перадусім і па-над усім — захавацца. Бо гэта ўмоваю для ўсяго астатняга. Нічым гераічным не прасякнуты, схільны да стасаваньня з сабой адным, не таварыскі, я мушу захаваць сябе. Казаўшы іначай, я мушу быць цэлы, ува ўсіх сэнсах. Жывы, па-магчымасьці здаровы, здатны размаўляць і цягаць ногі. Здольны прамаўляць сваё імя і цяміць, што прамоўленае ёсьць маім імём. Што ўсё, чаго б ні прамовіў, ёсьць маім імём. Што любы гэст, які б ні зрабіў, сьлед, які б ні пакінуў — маім імём. З гэтага вынікае наступнае: не адкрываць роту, пакуль ня пэўны, не падымаць рукі, пакуль ня мушу, не рабіць кроку, пакуль няма неадольнай патрэбы. Бо на мне адказнасьць: усё, чаго крануся, дадаецца да майго імені, якое мушу захаваць, зьберагчы цэлым.

Што яшчэ я мушу? Сьцерагчыся падзелаў і таго, што падзяляе. Бо ўсё наўкола — я. Усё ўбачанае, пачутае і адчутае, усё, чаго крануўся пагляд, ува што ўклаўся позірк — прыстае да мяне і зрастаецца. Падзел бýрыць ня нейкую абстрактную цэласьць, а маю ўласную, якую мушу захоўваць. Тое, што мáе аддзяліцца, адпасьці, аддзеліцца і адпадзе само. Тое, што аддзяляецца, ня варта ні адкідаць наўмысьля, ні сілком утрымліваць — трэба пакінуць яго ўласнаму лёсу. Пакінуць яго зьнікненьню, бо ўсё наўкола — я, а што ня мною, таго больш няма.

З гэтага відаць, што яшчэ мушу: пакінуць памыляцца ўсё тое, што ўпарціцца ў сваіх памылках. Ня з помсьлівасьці і не праз брак спагады. Проста памылкі — іхныя. Для мяне яны адно працоўны матэрыял, фрагмэнт зьменлівай рэчаіснасьці, якую трэба няспынна трымаць пад увагай і суадносіць з сабой. Дробныя хібы могуць зрабіцца з часам дадатнымі, калі навучыцца карыстацца імі. Фундамэнтальныя памылкі кіруюць заўжды ў адзін бок: да выбару на карысьць безыменнасьці, безаблічнасьці, гэта значыць нябыту. Ланцуг такіх памылак ня ёсьць выпадковым, ён проста сымптом, знак блізкага заняпаду. Няхай памыляюцца — без майго ўдзелу, самі: іхныя памылкі на іх, іхная зьнікомасьць — зь імі.

Я мушу таксама рабіць. Рабіць ня так, як магу — бо магу заўжды горш ад магчымага, — а найлепшым чынам. Гэта мой абавязак перад сабой самім. Гэта мой крок, гэст, сьлед — маё імя, вымаўленае ў сьвет, якое трэ’ вымаўляць, як належыць. Чаму «як належыць»? Таму што як вымаўлю, так і застанецца. Ніхто не палепшыць, ня выправіць, ніхто нават не дапаможа сутнасна: як зраблю, так і будзе, і ня будзе нічога звыш таго, што зраблю. Дапамога прыйдзе хіба адказам на маю спробу, працягам зробленага мною высілку, ад якога цалкам залежыць і якім сілкуецца.

Далей, я мушу захоўваць. Усё, любым коштам. Бо ўсё захаванае ёсьць мною, бо зь яго складзены і ім цяпер працягваю сябе ў прышласьць. Як больш захаваю, так трывалейшы буду. Кожнае здарэньне, кожны адказ, імя і твар: усё, што было. Мушу захоўваць яшчэ й таму, што павінны ведаць сябе — на што здатны і чаго насампраўдзе варты. Веда пра тое, штó захоўваю і на што чакаць ад сябе — не цікаўнасьць і не забава, гэта датрыманьне асабістай гігіены: неадменная ўмова выжываньня.

Яшчэ я мушу цеміць маштаб задачы быць. Маштаб сусьветны, паўсюдны — быць тым, кім хачу быць, называны імём, якім хачу быць называны, якое вымаўляю сабой і захоўваю, мацую і распаўсюджваю праз усё: праз выказанае і замоўчанае, праз зробленае і занядбанае, праз кожны рух і крок.

Нарэшце, я мушу быць зацяты, упарты. З той сама прычыны: калі ня я, то хто? Ня конча трэ’ біць галавой у мур, але калі адзіным, што можа захаваць мяне, будзе біцьцё галавою — біць. У астатніх выпадках мусова берагчы голаў перадусім.

А цяпер — чаго я ня мушу?

Я ня мушу апраўдвацца. Не таму, што гэта глядзіцца мізэрна, не таму, што апраўданьні ёсьць прызнаньнем вінаватасьці. Не: я ня мушу, бо ніякага апраўданьня не існуе. Позірк назад, на тое, што ўжо адбылося і цяпер ёсьць, ніяк гэтага «ёсьць» ня зьменіць. Яго мусова ўлічваць, каб адштурхоўвацца ад яго, а не апраўдваць.

Цямячы гэта, я мушу маўчаць, не адказваць і не зважаць, калі штосьці ўва мне патрабуе апраўдацца. Маё імя ёсьць маім ад пачатку да канца, і ня будзе іншага. Зробленае зроблена мною, гэта значыць, не магло быць зроблена йначай. А як няма апраўданьня, то няма і патрэбы ў ім. Да таго, апраўданьне было б чарговым супынкам, выпадзеньнем з часу, спробай перайначыць прошласьць тады акурат, калі мусова глядзець наперад, пільнавацца, бачыць, запамінаць.

Безумоўна, я ня мушу саступаць страху. Бо ён глыбока другасны адносна маіх мэтаў, перадусім, галоўнай зь іх — захаваць сябе, зьберагчы імя. Спачатку мэта. Калі мэта кепска ўсьвядомленая, а зроблены крок не набліжае да яе, то гэта ня страх, а абачлівасьць. Тады трэба ўсьвядоміць і падрыхтавацца лепш.

Сапраўдны страх — наканаваньне моцных, тых, што сядзяць высока, глядзяць далёка, шмат ведаюць і на многае здатныя. То хай баяцца. Я ж маю заданьнем адно-адзінае: быць. Усьведамленьне гэтай мэты і ейны маштаб выціскаюць страх наўзбоч — вядома, калі ня будзе мяне, ня будзе нічога. Задача быць тым, кім хачу, несувымерная любому магчымаму страху: ён заўжды меншы, яму дазволена існаваць, адно дакуль я існую, ён ёсьць толькі дзякуючы мне. Ён залежны, а значыць — меншы ад мяне. У дадатак, ён вельмі стары й закарэлы, у той час як я — новы; я гляджу наперад, а ён боўтаецца пад нагамі, як атрыманы ў спадчыну і непрыдатны для ўжытку прадмет. Задача гэтак простая, мэта гэтак высокая, што страх, які напачатку здаваўся неадольным, патроху губляцьме сваю здольнасьць страшыць, раскладаючыся на паасобныя адчуваньні — дрыготку ў руках, цыпкі на скуры, упрэласьць ілба. Ён распадаецца — бледны цень мінулага, напамінак пра пачвару, зьнікомы на тле неабсяжнага далягляду.

Чаго яшчэ ня мушу?

Захапляцца. На гэта таксама не стае часу. Бо захапіцца азначае зірнуць назад, утаропіць позірк у кропку. Захапленьне тоеснае страху: абое змушаюць азірнуцца. А гэта небясьпечна і супярэчыць галоўнай задачы — выжыць. Да таго, захапленьне заўжды вагітнае расчараваньнем, то бок яшчэ адным супынкам. Прапусьціць два крокі, калі гвалт наўкола вымагае рухацца, пазьбягаючы ўдараў, — недаравальная легкадумнасьць для таго, хто хоча захаваць сябе.

Я ня мушу таксама шукаць дапамогі. Тая, якой наканавана, прыйдзе сама — варта толькі рабіць усё як сьлед, толькі трымацца сябе, быць сабой, быць. Шуканая і чаканая, сілком прыцягнутая, дапамога цугляе ногі і патрабуе абавязкаў, абяцаньняў, удзячнасьці. Яна вяжа горш ад страху, мацней за любоў, а прывязвацца я таксама ня мушу. Я сам сабе дапамогай, дакуль я — сабою, а ўсё, што ёсьць — мной.

Бо дакуль я люблю сябе, я маю мэту і сілы йсьці. Дакуль я люблю сябе, я ня схіблю супроць сябе. Дакуль я люблю сябе, я непераможны — са мною сьвет.

Нарэшце, я ня мушу надалей чапляцца за сваю мізэрнасьць і ўважаць сябе дробным. Я не малы, я адзіны. Мяне няма з кім параўнаць, бо няма іншага, які быў бы, як я. Веліч гэтай мэты быць, трываць, не зьнікаць адпаведная маёй адзінкавасьці, маёй адзіноце: яна распаўсюджвае маё імя ўсюль, я ж распаўсюджваю на ўсё яе, мэту. Ня менш, як цэлы сьвет — поруч з гэтым зьмізарнее любая перашкода, любая нянавісьць і злосьць. Вялікая мэта ратуе ад дробных замінаў.

Цяпер яшчэ раз.

Захавацца перадусім. Гэта значыць, захаваць сваё імя, здольнасьць называць сябе і ведаць, што названае — мною. Дбаць пра яго і пра тое, каб вымаўляць адпаведна таму, як я хачу і кім хачу быць.

Захоўваць цэласьць і сьцерагчыся ўсяго, што падзяляе.

Рабіць, што ўмею, найлепшым чынам, не здавальняючыся проста добрым, пагатоў пасярэдным.

Захоўваць усё — ведаць усяго сябе, з усім добрым і кепскім.

Усьведамляць маштаб свайго пакліканьня да быцьця.

Не апраўдвацца.

Не зважаць на боязь.

Не разьлічваць на дапамогу.

Не замінаць тым, хто памыляецца адносна мяне: памылкі бываюць адно ў артаграфіі, усё астатняе — лёс.

Ня ўтрымліваць таго, што само адвальваецца — ягоная аддзеленасьць на ім.

Не прыніжаць сябе ва ўласных вачох.

Усё зусім проста, проста, як усё карыснае, бо тут не вядзецца ні пра этыку, ні пра мараль — адно пра чыстую, пазбаўленую дамешкаў прагматыку.

«Што я, народ, мушу?» — стаіць пытаньне. Быць прагматычным. Гэтым можна падсумаваць усё сказанае, нічым ня схібіўшы проці зьместу.

І астатняе.

Я мушу быць гатовы да таго, што калі ня ўсё спрэс, то многае з выкладзенага не атрымаецца. Цяміць гэта патрабуе цьвярозы пагляд на сябе і абачлівасьць, якое ён вымагае. Але гэта ані ня будзе няўдачай — гэта адно працяг майго імені, з усімі ягонымі цнотамі і заганамі. Па-сутнасьці, акурат такі вынік і спраўдзіць кошт прыкладзеных да быцьця высілкаў: тое, што застанецца ў выніку, гэта і быў я. Нават тады, ля мяжы нябыту, я буду магчы сьцьвердзіць на поўным праве: «Гэта быў я, пераможца».

ІХ.2020

Спадабаўся матэрыял? Прапануем пачытаць:

Ўітмэн і Ніцшэ ўбачылі пад парэшткамі хрысьціянска-рамантычнага суб’екту нешта іншае. Ніцшэ ўбачыў мінуўшчыну, перадусім антычную, зь яго дахрысьціянскім, экстатычным, дыянісійскім, гераічна-боскім «я», а таксама будучыню — Звышчалавека. Ўітмэн убачыў «усяго толькі» сучаснасьць, але не як (гістарычны) час, а як Вечнасьць, як «сынгулярнасьць», еднасьць усіх часоў і асобаў у момант тут-і-цяпер.

Сваёй ляканічнасьцю хокку нагадвае афарызм. Хаця ляканічна сфармуляваную ў афарызьме думку можна разьвесьці на цэлы абзац, усё-ткі клясычная — я б сказаў «каліграфічная» ці «мнэманічная» — яе форма менавіта такая, а ня іншая. Гэта як фармулёўка якога-небудзь матэматычнага ці фізычнага закону: яе можна бясконца ўдакладняць, але сутнасьці (якая так ці йначай мусіць быць зразумелай кожнаму школьніку) гэта ўжо ня зьменіць.

Нагадаю, што сам аўтар вызначыў свае баляды як народжаныя на «бязьмежжы жанраў». «Бязьмежжа» — слова двухсэнсоўнае: з аднаго боку, межаў няма, а з другога — яны ёсьць, але аддаленыя адна ад адной ці не зусім добра прамаркіраваныя.

Слуп сьцябліны
абсечаны
высахлы
ўтыркаўся ў бледна-чорную сьветліню
роўна разьлітую ўсюль
ён меў падабенства з калюмнай
што не трымае нічога апроч пустаты
пазбаўленая капітэлі гзымсу столі
і апраўданьня