Хокку

сучасная беларуская эсэістыка, беларуская літаратура XXI стагоддзя, беларуская мова, тарашкевіца

Залішне не баючыся «адкрыць Японію», я б хацеў падзяліцца з вамі тым, што даведаўся і засвоіў пра паэтычны жанр хокку (ці хайку) за апошнія два-тры гады, цягам якіх я сам яго практыкую. (Я аддаю перавагу тэрміну «хокку» перад «хайку» не таму, што ён больш правільны, а таму, што ён больш мілагучны. Гэтак жа я пішу «хокку» зь дзьвюма «к» — як і «Будда» з дзьвюма «д» — не таму, што так правільна, а таму, што мне так падабаецца: больш адпавядае майму асабістаму густу і дадаткова падкрэсьлівае запазычанасьць гэтых словаў.)

Прызнаюся, што ў юнацтве я ставіўся да напісаньня хокку зь недаверам, гэтак жа як да экспэрымэнтаў у любым іншым неўласьцівым нашай (і наагул эўрапейскай) паэзіі жанры. Я ўсьведамляў, што, скажам, напісаныя эўрапейцамі рубаі глядзеліся б надзвычай манэрна й камічна. Пры гэтым сам быў заўзятым чытачом як арыгінальных пэрсідзкіх рубаі, так і арыгінальных японскіх хокку. Але перасаджваць іх на «нашую» глебу зусім не зьбіраўся — я сам быў ад гэтай «глебы» надта залежны і надта глыбока ў ёй «засеўшы».

Першай прычынай майго недаверу менавіта да хокку як да сучаснай паэтычнай формы была яго залішняя ляканічнасьць, я б сказаў — неразьвітасьць, а ў пару паэтычнага разьвіцьця (прагрэс — наша ўсё!) кожны юнак гэтай неразьвітасьці баіцца (велічыня эга для мужчыны — псыхалягічна важная штука). Другая прычына — што ў 90-х гг. хокку ўвайшло ў моду і ў гэтым жанры ў нас пачалі пісаць самыя розныя і ня самыя таленавітыя паэты. Але гэта звычайны лёс любога жанру ў любой літаратуры: каб прыжыцца, ён мусіць прайсьці пэўнай стадыяй графаманскага засваеньня-нападабненьня.

Сваё асабістае ўспрыманьне хокку я памяняў адносна нядаўна — тады, калі стаміўся ад традыцыйных формаў нашай айчыннай паэзіі і адначасова пачаў практыкаваць буддызм. Тады яно стала для мяне ня проста падставай для чытацкай асалоды, але і цалкам жывым унівэрсальным жанрам, патэнцыял якога далёка ня вычарпаны яго клясыкамі.

Сёньня хокку існуе практычна ўва ўсіх літаратурах і мовах; разам з сушы, манга, судоку, дзэнам, баявымі мастацтвамі ці анімэ, яно належыць да асноўных і найбольш пасьпяховых экспартных «тавараў» японскай культуры. У Эўропе і ЗША існуюць спэцыяльныя выданьні, прысьвечаныя хокку, рэгулярна выходзяць яго анталёгіі. Меркаваная лёгкасьць і даступнасьць гэтага жанру вабіць да яго перадусім паэтаў-аматараў, але не пазьбягаюць яго ані прызнаныя творцы (хокку пісалі, напрыклад, Джэк Керуак, Октавіё Пас ці Борхэс). Да канца сфармаваная паэзія не баіцца запазычаньняў, таму наяўнасьць у ёй такога «экзатычнага» жанру як хокку — магчыма, адна з прыкмет ейнай сталасьці.

Цікава, што і ў самой японскай літаратуры стаўленьне да хокку з боку адукаваных літаратараў-традыцыяналістаў было адпачатна адмоўным. Каб «вынайсьці» такую «простую» і звыклую для нас сёньня штуку як хокку, спатрэбіліся, як ні дзіўна, стагодзьдзі эвалюцыі! Яшчэ ў 19-м стагодзьдзі калегі папракалі паэта Дайбая (1771-1841) ў «здрадзе» традыцыйным кітайскім формам і празьмернай прыхільнасьці да кароткіх японскіх «пстрычак», на што той адказаў сваім крытыкам пстрычкай у нос:

Смак рыбы фугу
не апішаш таму
хто фугу ня еў

Лепшага вызначэньня хокку я не сустракаў. Хокку, як і ў выпадку з далікатэсам фугу (які пры няправільным прыгатаваньні можа быць сьмяротным, таму многія і баяцца яго каштаваць) — гульня ва-банк: яно можа быць удалым, а можа быць нішчымным, і гэта залежыць далёка ня толькі ад майстэрства «кухара», якое, лішне казаць, ужо загадзя павінна быць «на вышыні»; элемэнт удачы там прысутны заўжды. Калі хокку баяцца майстры, яны баяцца менавіта няўдачы; калі яго так любяць аматары, то менавіта таму, што на паэтычную ўдачу, наадварот, спадзяюцца. У гэтым сэнсе хокку ёсьць вялікім «выроўнівальнікам» талентаў і шансаў, ня горшым за рэвальвэр Кольта: ну хто ж ня можа напісаць усяго тры радкі? Але тут як зь лятэрэяй: набыць квіток можа любы, выйграць шанцуе адзінкам, а сапраўды буйныя выйгрышы наагул здараюцца гады ў рады.

Зыходзячы з папярэдняга «кулінарнага» вызначэньня хокку, паспрабуем калі ўжо не «апісаць смак», то прынамсі вызначыць яго асноўныя «інгрэдыенты».

Сьпярша зьвернем увагу на саму форму. Агульнавядома, што хокку — гэта 3 радкі, 17 складоў. Чаму менавіта 17? І чаму яны так няроўна, нерытмічна падзеленыя між радкамі? Хіба іх ня можа быць як у «людзкай» паэзіі: скажам, тры радкі па восем складоў, ітого 18? Што наагул за няцотныя лічбы?

Мяркую, што адказ — у дзэнавым прынцыпе «недасканалай дасканаласьці» (ўабі). Каб гармонія была дасканалай і поўнай, усеахопнай, яна мусіць утрымліваць у сабе і сваю супрацьлегласьць, то бок дысгармонію ці прынамсі намёк на яе — насамрэч, гэта звычайная дыялектыка, ніякай усходняй экзотыкі ані эзатэрыкі.

Такім чынам, 17 складоў. У беларускай мове гэта ў сярэднім 6-7 словаў, зусім няшмат. Што можна выказаць усяго ў 6-7 словах? Можна нічога, а можна і чога. Залежыць ад таго, якія гэта словы і што яны разам робяць, у якіх сэнсавых стасунках знаходзяцца адно да аднаго.

Калі хокку пішу я, то гэтыя словы, збольшага — адзін дзеяслоў і два назоўнікі, прадметы, між якімі адбываецца «канфрантацыя»: супрацьпастаўленьне і ўзаемадзеяньне. Дадайце да дзеяслова прыслоўе, што апісвае акалічнасьць дзеяньня (час, спосаб), а да кожнага з прадметаў па ўдакладняльным прыметніку — вось вам і шэсьць словаў. Нягуста. Да таго ж гэтыя словы мусяць быць няшматскладовыя, што ў выпадку беларускай значыць — вельмі простыя, падставовыя, «уласнабеларускія». Гэта ўсё не дае аўтару асабліва «расьцякацца думкай па дрэве», змушае яго да пэўнай ляпідарнасьці, грунтоўнасьці, прыземленасьці выказваньня — паводле прынцыпу «сказаў, як у сук уляпіў». (Прызнаюся, што асабіста я папросту абажаю ўжываць у хокку шматскладовыя словы.)

Сваёй ляканічнасьцю хокку нагадвае афарызм. Хаця ляканічна сфармуляваную ў афарызьме думку можна разьвесьці на цэлы абзац, усё-ткі клясычная — я б сказаў «каліграфічная» ці «мнэманічная» — яе форма менавіта такая, а ня іншая. Гэта як фармулёўка якога-небудзь матэматычнага ці фізычнага закону: яе можна бясконца ўдакладняць, але сутнасьці (якая так ці йначай мусіць быць зразумелай кожнаму школьніку) гэта ўжо ня зьменіць. Толькі ў адрозьненьне ад афарызму ў хокку, наколькі гэта магчыма, павінна быць чутно ня аўтара, а, так бы мовіць, саму зьяву, пра якую вядзецца гаворка. У гэтым сэнсе хокку сапраўды бліжэйшае да фармулёўкі закону, што імкнецца быць як мага больш аб’ектыўнай і ўнівэрсальнай.

Таксама хокку нагадвае яшчэ адзін заходні літаратурны міні-жанр: аўтограф, ці прысьвячэньне. Зрэшты, менавіта як аўтографы на памяць сябрам многія хокку і ўзьніклі. У адрозьненьне ад заходняй паэзіі, хокку ёсьць ня спосабам прамовы, а менавіта спосабам пісьма: гэткай «цыдулкай на разьвітаньне» (ці «на прывітаньне»). Часта — адзінай і апошняй: перадсьмяротныя хокку — гэта цэлы субжанр.

Хокку, наагул — надзвычай экалягічная зьява, бо яго сутнасьць — у эканомнасьці. Яно эканоміць словы, паперу, паветра, атрамант. І гэта ў тым ліку робіць яго сёньня для нас актуальным. Адзінае, што хокку не эканоміць — гэта час. Бо каб паэту яго «адкрыць» і сфармуляваць, а чытачу зразумець — патрэбна ня так і мала часу.

Ёсьць і іншыя фармальныя атрыбуты хокку, накшталт абавязковага ўказаньня пары года і зьвязаных з гэтым устойлівых выразаў і словаў (зязюля хототогісу для лета, сакура для вясны, вецер амі но кадзэ для восені й г.д.) — але гэта ўжо дэталі, да таго ж даволі архаічныя й спэцыфічна японскія, таму зважаць на іх пачаткоўцам няма ніякага сэнсу.

Цяпер што да зьместу. Я калісьці быў напісаў (у «Амфітэатары», 1998 г.), што хокку — усходні варыянт Арыстотэлеўскага сылягізму, дзе ёсьць таксама два пасылы і выснова, такое сабе «складаньне ў слупок». Гэта не зусім так, але ж праўда тое, што, як і ўсе рэчы ў сьвеце (калі верыць «Паэтыцы» таго ж Арыстотэля), хокку мае тры радкі: пачатак, сярэдзіну і канец. Гэтая лягічна-рытмічная структура адпавядае, напрыклад, найпрасьцейшай тыбэцкай мантры «Ом — Ха — Хум», якая складаецца з удыху, кароткай затрымцы дыханьня і выдыху.

Хокку, такім чынам, — гэта свайго кшталту ўвасобленае дыханьне думкі. Яно нагадвае хвалю (уздым — вяршыня — падзеньне) або парыў ветру. Мяркуецца, што ў канцы гэтага парыву ці дыханьня мы ўжо будзем іншымі, чым на пачатку: яно паведаміць нам штосьці, што дапаможа нам зьмяніцца. Што гэта будзе за паведамленьне, залежыць толькі ад нас.

З навейшых эўрапейскіх жанраў хокку чымсьці нагадвае грэгэрыю. Вынаходнік грэгэрыі Рамон Гомэс дэ ля Сэрна вызначаў яе як сумесь мэтафары й гумару. Я ў такім разе вызначыў бы хокку як сумесь мэтафары і смутку.

Дзіўна часам чуць, быццам у хокку мэтафара «забароненая». Па-першае, у паэзіі ніхто нічога й нікому забараніць ня можа — на шчасьце ці на жаль. Па-другое, найлепшыя майстры хокку — Басё, Іса — яны ж і майстры мэтафары, бо паэзія і мэтафара — гэта папросту тое самае. Калі нехта будзе казаць вам, што гэта ня так — ня верце. Як і ня верце таму, быццам у хокку «няма мэтафары». Мэтафара ўласьцівая самому нашаму мысьленьню, а паэзія, як казаў Паўнд — гэта канцэнтраванае мысьленьне. У такім разе, хокку — гэта канцэнтраванае мысьленьне ў дзясятай ступені, і без мэтафары абысьціся ну ніяк ня можа.

Іншая рэч, што мэтафара ў хокку (дарэчы, як і ў грэгэрыі) часта прысутнічае толькі як намёк, бо для таго, каб яе «разгарнуць», у хокку няшмат прастору — і ў гэтым увесь яго сэнс. Нам павінна быць дастаткова намёку. Ці прынамсі дастаткова матэрыялу, каб самім стварыць зь яго вобраз.

Вось напрыклад хокку Хаціро Амано (1830-1868):

Маланка мігціць
толькі ўжо на поўначы:
Месяц у хмарах

Заходні чытач, напэўна, скажа: «ніачом». Але калі ўзяць пад увагу, што хокку напісанае пры канцы грамадзянскай вайны між імпэратарам (увасабленьнем новых «прагрэсіўных» парадкаў эры Мэйдзі) і сёгунам (абаронцам старога ладу), і калі ведаць, што Поўнач (выспа Хакайда) была апошнім апірышчам войскаў сёгуна, робіцца зразумелым, што Месяц (у клясычных хокку — традыцыйны сымбаль Будды) у хмарах — гэта мэтафара страчанай улады над краінай, заняпалай колішняй славы, сымбаль канца цэлай эпохі і цэлай цывілізацыі. Неслабое «ніачом».

Вось цудоўнае хокку рана памерлай паэткі Ціёдзё (1726-1746):

Аленянятка
ў полі — сёньня апрану
строй навагодні

Тут аўтарка параўноўвае малюнак свайго новага кімано з плямкамі на поўсьці аленяняці, і імпліцытна сябе самую з крохкім, безабаронным стварэньнем. Тым ня менш, гэтае хокку — пра надзею, бо Новы год у Японіі настае на пачатку вясны (з чым зьвязаная і традыцыя апранаць новыя строі). Менавіта новы пачатак жыцьця абяцае і вобраз аленянятка ў вясновым полі, гатовым да сяўбы, і радаснае нецярпеньне маладой дзяўчыны паказацца ў абноўцы.

Апошняе напісанае паэтам Энр’ё (1800-1855) хокку гучыць:

Ад сьвету мяне
працьверажае глыток
восеньскай вады

Тут вядзецца пра глыток вады, якую падаюць таму, хто памірае — нагадаю, паводле буддысцкіх уяваў сьвет ёсьць сном, вэлюмам Майі, прымхай. Таму паэт параўноўвае жыцьцё з ап’яненьнем, а «працьверазеньне» ў кантэксьце верша — гэта сутыкненьне твар у твар з праўдай сьмерці.

Каб не стамляць, ня буду прыводзіць прыклады з больш вядомых і любімых мною клясыкаў, Басё ды Ісы — у іхным майстэрстве карыстаньня мэтафарай кожны можа пераканацца сам. Але і з вышэйпрыведзенага досыць ясна вынікае, што разуменьне хокку патрабуе ад чытача значнай паэтычнай (і ня толькі) падрыхтоўкі. Лётрэамон казаў, што «паэзію будуць рабіць усе» — і яе без сумневу «робяць» усе чытачы хокку, ня менш за саміх іхных аўтараў.

Зрэшты, у Японіі «ўсе» яшчэ ў школе абавязкова «робяць» само па сабе хокку — гэтак жа як усе амэрыканскія школьнікі мусяць абавязкова напісаць прынамсі адзін верш: не для таго, каб навучыцца «на поўным сур’ёзе» пісаць вершы, а каб навучыцца іх чытаць і разумець. Вядома, такое масавае «прымушэньне да хараства» супярэчыць нашаму традыцыйнаму сярэднявечна-рамантычнаму разуменьню мас-тацтва як чагосьці эксклюзыўнага, элітарнага і whatnot. Але і ў свае «залатыя» часы хокку было надзвычай папулярным у адукаваных слаях насельніцтва: нездарма ж яно ўзьнікла з калектыўнай, першапачаткова жартоўнай забавы літаратараў. Каліграфічна выпісанымі хокку абменьваліся ня толькі паэты, але і проста аматары і знаўцы прыгожага.

І тут хаваецца яшчэ адна прычына распаўсюджанай нелюбові да хокку — гэта папросту залішне дэмакратычны (прынамсі, фармальна) жанр для таго, каб усякія праклятыя геніі себялюбства ўспрымалі яго сур’ёзна. Другая прычына боязі хокку ў «геніяў» — гэта тое, што яно, як лякмусавая паперка, здольная праверыць самазванага генія на прадмет геніяльнасьці. Іншымі словамі, калі вы Пікаса, то нават накіданы вамі шарж немагчыма будзе ні з чым зблытаць. А вось калі вы звычайны рамесьнік-партрэтыст з вуліцы, то накіданы вамі шарж будзе абсалютна такі ж, як мільёны падобных шаржаў, зробленых такімі ж рамесьнікамі з акадэмічнай мастацкай адукацыяй, як вы, якім бы Пікаса вы самі сябе ні лічылі.

Як я сам, непікаса й непікачу, пішу хокку? Вельмі проста: мне прыходзіць у галаву нейкая думка, якая здаецца мне паэтычнай, і я задаюся пытаньнем, ці змагу выказаць яе ў 17-ці складах. Пасьля хуткага падліку складоў (часта на пальцах — але так робяць і японскія паэты, у кіно бачыў) я прыходжу да высновы, што хокку з гэтага будзе — потым ці сядаю за кампутар, ці бяру нататнік і спрабую верш занатаваць. Збольшага гэта атрымліваецца.

А потым пачынаецца самае цікавае. Занатаваўшы думку ў форме хокку, я пачынаю бачыць усе недасканаласьці і недахопы свайго выказваньня — і пачынаю яго перафармулёўваць: працэс, які тэарэтычна можа цягнуцца да бясконцасьці ў пошуках той самай афарыстычнай, «каліграфічнай» фармулёўкі. І кожны далейшы варыянт хокку здаецца мне ўсё лепшым і ўсё дакладнейшым, бо падкрэсьлівае новыя і новыя нюансы думкі, якіх я сам адразу нават не заўважыў. А часам, наадварот, новыя варыянты адводзяць думку некуды ў бок, і зь іх выходзіць цалкам самастойнае хокку, тым часам як першы варыянт хокку «адстойваецца» і робіцца «чыставым». Пэрмутацыі хокку могуць быць самыя розныя — ад перастаўленьня словаў і радкоў да поўнага перарабленьня верша, стварэньня яго новай вэрсіі, часам досыць незалежнай ад першапачатнага варыянту. Нешта падобнае, бадай, адбываецца пры пісаньні ўсякага верша, аднак хокку як форма не абмежаванае ні рытмам, ні рыфмамі, таму яго пераўтварэньні надзвычай вольныя і залежаць толькі ад ужо згаданага «дыханьня думкі».

Гэта работа, якая ў выніковым выглядзе тэксту практычна ня бачная, і ў гэтым яе хараство. Яна самадастатковая, як і любая творчасьць. Чымсьці гэта нагадвае маляваньне мандалы каляровым пяском — пасьля таго, як мандала гатовая, яе разбураюць і пачынаюць маляваць зноў. Гэтак і хокку несупынна змушае вас вяртацца да ўжо «гатовага», пачынаць cпачатку. Там, дзе заходні паэт рушыў бы далей у спадзеве, што сьліна ці натхненьне прынясе яму на язык слушны і лепшы выраз, усходні паэт запыняецца і зноў праходзіць той жа сьцяжынай у пошуках страчаных па дарозе сэнсаў — разумеючы, што двойчы зрабіць тое самае, на шчасьце, немагчыма. Нездарма на адное і тое ж клясычнае хокку існуе мноства створаных пазьнейшымі аўтарамі варыянтаў, якія адрозьніваюцца часам толькі адным радком, а часам і ўсяго толькі напісаньнем аднаго і таго ж слова, гэтым разам з дапамогай іншага знаку-ерогліфа, які мяняе ці крышку адцяняе сэнс верша.

Хокку вучыць паэта не баяцца недасказанасьці і не казаць зашмат, адвучае яго ад самаўлюбёнай балбатні. Парадаксальным чынам, гэтая недасказанасьць ня ёсьць чыстай адсутнасьцю, як буддысцкая «пустата» ня ёсьць эўрапейскім «нігіль». Наадварот, яна (прынамсі, паводле ідэі) — поўная сэнсаў, асноўныя зь якіх меней-болей прадбачаныя і прадвызначаныя ў тым, што ўжо сказана. Каб нешта недасказаць, трэба мець, што замоўчваць.

Усе ведаюць дзэн-буддысцкі знак незавершанага кола, намаляванага адным рухам пэндзля — у гэтым коле, пры ўсёй яго недасканаласьці, без сумневу імпліцытна прысутнае ідэальнае кола. Перафразуючы Картасара: «Усе колы — кола». Але галоўная каштоўнасьць выявы менавіта ў недасканаласьці, вонкавай нядбайнасьці, разьняволенасьці, зь якой яно намаляванае. Гэта і ёсьць той самы прынцып «ўабі».

Сакрэт мастацтва хокку менавіта ў разьняволенасьці. Чалавек, які апрыёры лічыць сябе «паэтам зь вялікай П», падыходзіць да напісаньня хокку з сутаргава зацятым у кулаку пэндзлем — няма дзіва, што ў яго выходзіць карыкатура і на хокку, і на паэзію. Натуральна, што ў сваім няпосьпеху ён вінаваціць не сябе-любімага, а сам жанр — і памыляецца.

Для таго, каб занурыцца «з галавой» у хокку, трэба забыць пра сябе. Тады нашым вачам адкрыецца сьвет — такім, якім ён ёсьць, быў і будзе ў нашую адсутнасьць.

Іншымі словамі, хокку — адзін з варыянтаў харакіры нашага эга. А ніхто так не баіцца самагубства як заходні чалавек, што тым ня менш здольны гаварыць пра яго ад раніцы да вечара, у вершах і прозе. Гэтае тыповае пазёрства ў выкананьні заходніх паэтаў здаецца мне нашмат больш сьмешным за спробу ўпершыню ў жыцьці напісаць прынамсі сямнаццаць складоў, пазбаўленых уласнага «я».

Спадабаўся матэрыял? Прапануем пачытаць:

«...у кожным паэце жыве непаэт, які не сьпявае і ня любіць сьпеваў... а чалавек — гэта нешта большае, чым паэт».

Ўітмэн і Ніцшэ ўбачылі пад парэшткамі хрысьціянска-рамантычнага суб’екту нешта іншае. Ніцшэ ўбачыў мінуўшчыну, перадусім антычную, зь яго дахрысьціянскім, экстатычным, дыянісійскім, гераічна-боскім «я», а таксама будучыню — Звышчалавека. Ўітмэн убачыў «усяго толькі» сучаснасьць, але не як (гістарычны) час, а як Вечнасьць, як «сынгулярнасьць», еднасьць усіх часоў і асобаў у момант тут-і-цяпер.

Раней пісаў так, як хацеў бы ўмець перакладаць
паэзію кагосьці іншага: нязмушана, амаль сынхронна
патрэбныя словы самі прыцягваліся неадольным магнітам рыфмы
выстройваліся ў радкі ўдоўж сілавых ліній загадзя дадзенага сэнсу
падрыхтаваныя мускулістыя мэтафары чакалі свайго часу ўступіць у сутычку з рытмікай
усё гэта было чароўна як Glassperlenspiel за шклянкай віна з цыгарэтай

Прага сёньня гэта такое невялікае беларускае мястэчка
з насельніцтвам каля тысячы чалавек
выбары адбыліся мэрам абралі Ціханоўскую
яна набрала крышку менш за 97 адсоткаў