Урывак з раману
Ад перакладніцы:
Раман «Чужаземка» пачаў друкавацца з працягам ў 1935 годзе ў варшаўскім «Kurierze Porannym», а праз год выйшаў кнігаю. У 1986 годзе на падставе кнігі быў зняты фільм. Знакаміты польскі пісьменнік Бруна Шульц вызначыў жанр рамана як партрэт, параўноўваючы з партрэтамі Рэмбрандта, што ўтрымліваюць у сабе цэлую біяграфію чалавека. «Гэта партрэт кабеты — злоснай ведзьмы, мегеры, першы раз гэтак маштабна паказаны ў польскай літаратуры, — піша Бруна Шульц. — Але, каб усё было гэтак проста! не атрымаўся б шэдэўр, якім ёсць „Чужаземка“... У гэты клінічны выпадак, у гэты сеанс псіхааналізу ўкліньваецца неверагодным чынам вечнасць і замяняе лабараторыю псіхааналізу ў эсхаталагічны тэатр». У кампазіцыі рамана Бруна Шульц убачыў характар музычнай фугі.
Раман «Чужаземка» вывучаецца ў польскіх школах і перакладзены, як мінімум, на 14 моваў, да якіх дадалася зараз і беларуская. Поўны тэкст перакладу тут: https://www.facebook.com/cuzaziemka
Радыё грае «Close your eyes».
Ружа, расцвеленая, што дачка забылася пра ейны візіт, сярдзітая, што тут, у кватэры зяця, не шануюць прадзедаў ампірны столік, стомленая ўласным гневам, слухала песню і прагнула ўжо забыцца і які сёння дзень, і чым ён адметны.
Яна зірнула ў люстэрка, абцягнула на сабе світар у чырвоныя птушкі...
Села, дастала з торбачкі чорны вязаны гамаш на прутках і другі — ужо гатовы. Гамашы яна вязала Адаму. Заставалася выцягнуць пруткі і закончыць шыдэлкам. Яна ўзялася за працу.
А радыё ўсё іграла. Яна падняла затуманены позірк угару, сэрца павольна-павольна перакулілася, кроў гарачаю хваляю шуганула ў твар, горла сціснулася, па нагах ад крыжа ўніз пабеглі мурашкі... Ружа адклала работу і без якое-кольвек на тое прычыны заплакала.
Але яна пастаралася супакоіцца, устала, прайшлася па салону. Над старасвецкаю канапаю вісеў развінуты ўсходні шаль бабулі, высланай колісь разам з мужам. У 31-м годзе. На Каўказ. Бабуля Звардэцкая «ваду з Церака на каромысле насіла...».
Шаль — разам з лістом князя Юзафа дзеду Жабчынскаму, капітану легіёнаў, разам з пажоўклым «паслужным спісам» таго ж капітана, параненага ў руку пад Сан-Леа, у нагу — пад Самас’ера, у галаву пад Хоэнліндэнам, які перажыў Санта-Дамінга і ва ўзнагароду «баявой доблесці» атрымаў «пенсію з Ветэранскага Корпусу»; разам з лістом, накрэмзаным дзіцячаю рукою яе бацькі — адзінага сына таго напалеаніды, да нейкага дзядзькі Экерта, што яшчэ век таму згубіўся недзе ў замшэлым гушчары сямейных каранёў, ліста, акропленага слязьмі дванаццацігадовага кадэта-сіраты: «Вельмі шаноўны, мілы сэрцу майму дзядзька-дабрадзей, здаецца мне, і прашу ў гэтым ратунку, што я тут, у Пецярбурзе, пачынаю забываць сваю родную мову»; разам з нотамі оперы «Маці-спартанка» Князніна, каліграфічна перапісанымі і аздобленымі нацыянальнымі сімваламі ў сакрэтным дзявочым альбоме цёткі Луізы, вучаніцы Яховіча — шаль бабкі Звардэцкае быў дакументам, які Ружа з гонарам прад’яўляла ў жыцці. Ён быў гэтакім квітком гісторыі за публічныя заслугі роду.
Маючы ў пасагу вышэйпералічаныя рэчы, Ружа адчувала, што мае права пагарджаць мужавым патрыятычным служэннем грамадству, уга! пагарджаць усёю ўбогаю, сярмяжнаю, нявольнічаю Польшчаю.
«Продкі мае па мячы і кудзелі кроў сваю пралівалі за Польшчу,» — казала яна. Здарылася ёй раз прымаць з візітам генерал-губернатара Бренчанинова, удзячнага за ўдзел у канцэрце ў Інстытуце сляпых з пратэкцыі Марии Теодоровны (з якім натхненнем заіграла тады Ружа «Легенду» Веняўскага, прыціскаючы да скрыпкі аксамітнае падбароддзе і прыжмурваючы чорныя вочы). Ён нахіліўся над калыскаю гэтакага ж чарнавокага немаўляці і спытаў: «А як зваць гэтае цудоўнае дзіцятка?» І Ружа з выклікам яму адказала: «Казимир. Гэта польскае каралеўскае імя — Казімеж. Яго яснавяльможнасць забыўся, хіба, што раней у Польшчы каралі ўладарылі?». Гэтак яна сказала, адштурхоўваючы — што давяло да роспачы мужа — і ад сябе, і ад спраў каталіцкае капліцы ў Саратаве ліберальнага саноўніка.
Шаль бабкі Звардэцкае — гэта быў 31-ы год. Паўстанцкае войска яшчэ білася ў мундзірах, цар усяе Расеі меў тытул караля Польшчы, матроны не хадзілі яшчэ ў чорным з крыжамі на эбанітавых ружанцах, не аддавалі свае пярсцёнкі і завушніцы ў жабрацкі нацыянальны скарб, Польшча не называлася cette malheureuse et sublime martyre*, не стагнала па эміграцыях, не пладзілася, падобна пацукам, у няволі, толькі грызла цуглі, як нядаўна асядланы конь. Для Ружы Польшча скончылася ў 1831-м годзе.
Таго Князніна tante Луізы, дачкі легіянера, якую разам з малодшымі братамі і сёстрамі рана асірацілі і бацька, прадзіраўлены ўсімі гатункамі антынапалеонаўскіх куляў, і маці, напалову іспанка, напалову мулатка, ваенная здабыча з атрутнае выспы, такая крохкая ў халодным клімаце, той альбом цёткі Луізы, панны з негрыцянскімі вуснамі і з суровым сэрцам неафіткі да ўсяго не досыць цнатлівага, не досыць узнёслага, не досыць Богу, няшчаснаму краю і братам у Хрысце адданаму, тую «Маці-спартанку» ў вянку са злучаных арлоў, Ружа з разлікам захоўвала як дакумент. З форсам пералічыўшы ў размове назвы з «паслужнога спісу»: Ламбардыя, Самас’ера, Бярэзіна, Ватэрлоо, ахінуўшыся шалем бабкі Звардэцкае, што шамацеў заможнасцю і легендамі, змахнуўшы слязу над скаргаю кадэта ў мікалаеўскіх аксельбантах, Ружа мела звычай уздыхнуць і са зморшчынаю на лбу падсунуць суразмоўцы альбом. Альбом таксама. Што вось, вытрымалі, не адракліся, не абмаскаліліся. О! Слабая дзяўчынка-сірата на ўбогім ветэранскім хлебе не сагнулася. І ў тым сваім жабрацкім сіроцтве цікавала, падманвала, таілася перад уладаю, пакуль не аперылася і не ўцякла ад ворагаў. А потым, так, працавала для краю. Усё жыццё працавала для краю. Гэтае «працавала» Ружа прамаўляла з пафасам, які мусіў прыхаваць ейную грэблівасць да кратовай, няшчымніцкай «працы», моцна шанаванай, між тым, лектарамі, пісьменнікамі ды слушнаю грамадскаю думкаю.
Ружа ўстала на дыбачкі, пацягнула за шаль. Але аказалася, што прымацаваны ён быў не кнопкамі, а цвікамі. Доўгімі простымі цвікамі. Збуцвелая тканіна падралася глуха, без свайго ядвабнага шамацення, як лядашчае рыззё. Ружа войкнула, выцерла пальцы аб сукенку, скура ейная сшэрхла, нібы яна дакранулася да нябожчыка. На хвіліну яна замёрла. Праз момант, аднак, ачомалася, і злосць запаліла ёй на шчоках чырвоныя плямы.
— Польскія парадкі, — прашыпела яна, — толькі ў польскім доме мажлівая гэтакая дзікасць.
Ну так, бо ў палацы барона Кіціцына Ружа бачыла, як чапец фрэйліны двара Кацярыны Вялікае спачывае ў вітрыне на ваце. Яна схапіла нажніцы і пачала злосна выдзёўбваць доўгія цвікі, што нявечылі хусту з-над Церака. Адно дарэмна толькі натамілася. Агледзелася па пакоі. На стале зяця ў вялікай пашане пад шкляною накрыўкаю стаяла распяцце, злепленае з хлеба зяцевым дзядзькам на катарзе. За распяццем ляжаў нож для паперы ў выглядзе кракадзіла з разяўленаю пашчаю. Гэты кракадзіл мог прыдацца, каб павыдзіраць цвікі. Яна працягнула руку па нож і скінула, зачапіўшы, на падлогу распяцце. Калі яно бразнулася, твар Ружы раз’ясніўся, нібы ёй перастала балець.
— Пэўна, мужанёк загадаў Марце гэтак са мной абысціся! — прашаптала яна. — Акурат сёння гэтак са мной абысціся, сёння... А маеш за тое, нягоднік!
Павесялелая, яна з дапамогаю кракадзіла зняла, нарэшце, хусту. Страсянула яе, склала, занесла туды ж, куды і бацькаў партрэцік-дагератып.
Тэлефон зазваніў, яна спехам падпудрылася, зрабіла халодны выраз твару — хіба, Марта? — і падышла да апарату. Ледзьве зняла трубку, як Сабіна, нібы слон, прытрухала з калідору.
— Чаго? — спытала Ружа. — Я ж казала, што сама падыму.
— Не, я так прыйшла. Запытацца. Мо старшая пані гарбаты папросіць.
Яна знарок сказала «папросіць», быццам звярталася да малога Збігнева. Ружа, выдатна чуючы ў трубцы неспакойнае і нясмелае «ало, ало» Адама, кінула ў бок кухні:
— Май ласку не назаляць. Тут гаспадыня якраз выбачаецца за спазненне, бо мусіць чакаць выхавацеля.
Сабіна гнеўна развярнулася на месцы.
Адамава «ало, ало» зрабілася ўжо жаласным, калі Ружа азвалася:
— Ну, «ало». Чаго табе? Яе няма...
Адам, падобна, быў збіты з панталыку, бо яна з падазронасцю ў голасе напала на яго:
— Так, гэта я. І што? Прыкрая нечаканасць? Збіраўся дачушцы скардзіцца на мяне? Гэтакія вы дабрадзеі, — яна ўжо гэтак расхадзілася, што не давала яму слова ўставіць, — усе жылы з чалавека выцягнеце, апошнюю скуру з маці злупіць гатовыя, хай працуе на вас, як чернорабочая, а спагады ад вас не чакай, — голас рабіўся ненатуральна звонкі, задышлівы. — Як сляпыя, нічога не бачаць, не цэняць... Маўчы, маўчы, я цябе навылёт бачу, — яна сцішыла голас, зважаючы на Сабіну. — Прыходзь сюды. Не. Не на абед, а зараз жа — гамашы гатовыя!
Яна шпурнула трубку і, калоцячыся, вярнулася ў салон.
У вялікім люстры ўгледзела свой яркі світар, і твар яе зноў раз’ясніўся. «Close your eyes» — але не, не чуваць было ў салоне суседскага радыё, бадай, скончылася пласцінка.
Ружа падышла да фартэпіяна, пачала перабіраць ноты. Праз хвіліну расклала на пульпіце «Смутак» Шапэна, эцюд, апрацаваны да спеву. Яна села, сыграла пару тактаў... Яна гэтак любіла пець і гэтак злавалася на цётку Луізу за скрыпку.
Tante здолела вырвацца з Пецярбургскага інстытута благородных девиц, завяршыць адукацыю ў Варшаве і ў парыжскім Hôtel Lambert, таксама здолела адрынуць каханне ўрадавага апекуна ветэранскае дачкі господина Шышко, земского пристава, паспела выдатна вывучыць мовы, перапісаць у альбом апрача «Маці-спартанкі» ўсяго «Конрада Валенрода» і завесці прыяцельскія сувязі ў шаноўных зямляцкіх сем’ях на Куявах.
Доўгія гады яна ездзіла па маёнтках, вучыла кожнае новае школьнае пакаленне панічоў ды паненак мілагучнаму вымаўленню французскага rrr, поўная нянавісці да дзікага заваёўніка з усходу. Аж нарэшце, з невялікім назапашаным капіталам ды калекцыяй залатых гадзіннікаў з эмаллю — souvenir’ы ад удзячных выхаванцаў — з’явілася аднойчы ўвосень у Таганрогу, каб пагардлівым позіркам акінуць легкадумную Сафі, якая — забыўшыся на крыўду свайго бацькі-патрыёта, не ўсведамляючы нібы і значэння тае вады, што насіла на каромысле з Церака Анастасия, родная яе маці, не ўсведамляючы, бадай, трагедыі ўласнага мужа, сіраты напалеонаўскага ветэрана, вымушанага пайсці на царскую службу, несвядомая, хіба, і на макавае зерне таго, што ёсць «пачцівым і належным гонару» — шастала па афіцэрскіх клубах.
Elle l’a foudroyée du regard cette malheureuse Sophie.** І зачынілася з бацькам у кабінеце.
Надвячоркам паклікалі Ружу. Бацька здаваўся хворым. Ці не плакаў? Меў зямлісты твар і чырвоныя вочы. Цётка цяжка дыхала, над брывамі ў яе блішчалі кроплі поту, у руках яна круціла залатое сэрцайка — спражку face-à-main.*** Ружы паведамілі, што tante Луіза з невымернае добрасці свае, жадаючы выратаваць ад змаскалення ў дзікім краі, забірае яе ў Варшаву, дзе Ружа будзе хадзіць у прыватную школу, а таксама ў кансерваторыю, каб вучыцца іграць на скрыпцы. Ад’езд праз два дні. Чыгункаю. Уся лавіна эмоцый — чужая цётка, Варшава, скрыпка і чыгунка — абрынуліся на Ружу на кастрычніцкім змярканні, калі маці з Юліяй прыбіраліся, каб ісці ў клуб, калі на ўвесь дом пахла парфумаю і свежымі ванільнымі коржыкамі, што яшчэ гарачыя стаялі на буфеце, калі Манюта Псарулакі, якая зазірнула запытацца, што задалі на заўтра па отечественной истории, прысела да фартэпіяна і заіграла Козачью колыбельную песню, а яе фурман тым часам грымеў на ўсю кухню вясёлым малароскім басам.
«Скрыпка — пачатак майго няшчасця, — казала пазней Ружа. — Якое безгаловае геройства, якое паскудства — перакруціць некаму жыццё, вырваць з дому, з гімназіі... а як я вучылася! Каб не арыфметыка, пэўна закончыла б з адзнакаю, у нас у Таганрогу гімназія была пад пратэкцыяй імператрыцы! Сяброў пазбавіць! Дабрабыту! І навошта? Бо няўдаліца тая, Луіза, пра якіх кажуць: ні да печы ні да рэчы, захацела „польскае дзіця ратаваць“. І славуты свой род аздобіць артыстычнаю зоркаю. Бацька, значыць, быў нацыянальны герой, камрад Напалеона, а пляменніца — вось вам! — першаю польскаю скрыпачкаю будзе. А я, на сваю бяду, незадоўга да прыезду тае нябогі ў Таганрог, была на адным канцэрце... Юля, як выйшла замуж за багатыра Черепанова, цягала мяне за сабою па ложах... Вярнулася я з канцэрта, дзе афіцэры ад захаплення ледзь на шматкі не парвалі адну черномазую італьянку — скрыпачку. (Прыехала дзіва замежнае, шнурок жэмчугу, косы да зямлі, голыя плечы, як з мармуру, і нешта там, рамансы нейкія, грае на скрыпцы. У тыя часы une violoniste**** — гэта была рэдкасць!) Афіцэры ашалелі. Юля, дурніца, бярэ сваю сабаліную накідку і кідае на сцэну (канцэрт быў у оперы). А я гляджу. Дык і з’ехала з глузду, як і яны. Вярнулася: „Папочка, купі мне скрыпку, нічога не хачу, толькі быць une violoniste célèbre,***** а як не — памру“. Бацька, небарака, узяў ды расказаў сястрычцы... Ну?! Ці ж маючы клёк у галаве стаў бы хто слухаць? Ах, што яны са мною зрабілі, што зрабілі?! А голас змалку быў у мяне, як золата».
Pogasłych zórz.
Nie zatlisz już.
І noc, ciemna noc
W duszy mej.
Яна запяяла нясмела, фарсіруючы верхняе «соль», ківаючыся з асалоды сумных прызнанняў, дзякуючы ў душы — каму? — за мелодыю злучаную з чалавечымі балеснымі словамі. Яе бянтэжыла трымценне ў гучанні ўласнага сапрана (старэчае трэмаланда — падумалася), дзівіла, што мінулае жыццё шырокімі хвалямі наплывае ў галаву, у сэрца, што аднекуль з даўняе даўніны падымаюцца тыя хвалі, нясуць відзежы гэтакія яркія, гэтакія жывыя, у якіх чуваць гоман знаёмых галасоў... І што ейнае сэрца сочыцца, як паранены плод. Аж у вушах шумела ад тых хваляў, ад болю ў сэрцы, і ўласны голас гучаў, як чужы, а чужыя — ва ўспамінах — гучалі, як родныя.
* Тая няшчасная і ўзнёслая пакутніца (франц.)
** Спапяліла позіркам няшчасную Сафі (франц.)
*** Ларнета (франц.)
**** Скрыпáчка (франц.)
***** Слаўнаю скрыпачкаю (франц.)
